O Aγώνας για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, το επαναστατικό κύμα στα Βαλκάνια και οι γενεσιουργοί παράγοντές τους - του Θεόδωρου Μπατρακούλη

O Aγώνας για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, το επαναστατικό κύμα στα Βαλκάνια και οι γενεσιουργοί παράγοντές τους

του Θεόδωρου Μπατρακούλη

          Ο αγώνας για την Ανεξαρτησία της Ελλάδας είχε ευρεία ιστορική σημασία. Υπήρξε η κύρια εκδήλωση στη Ν/A Ευρώπη ενός επαναστατικού κύματος που ήταν προïόν διαφόρων παραγόντων. Ως κύριοι μεταξύ τους μπορούν να αναφερθούν:

            α) Tο πολύπτυχο κίνημα αντίστασης και εθνικής αφύπνισης, κατάληξη πολύπλευρης μακραίωνης ιστορικής πορείας. Αφετηρίες αυτής της διαδικασίας ήταν το Βυζάντιο, και σημαντικοί σταθμοί της η δημιουργία «εξωκεντρικών» ελληνικών κρατών μετά το 1204, η αντίσταση του ελληνικού κόσμου (ακόμα και μέσα στις φραγκοκρατούμενες περιοχές) και η συνακόλουθη αναζωογόνηση των ελληνικών σπουδών, της τέχνης και της φιλολογίας[1]. Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατάκτησης και κυριαρχίας αναδύθηκε ένα πρωτότυπο ιστορικό σχήμα, από το οποίο γεννήθηκε οι έννοιες της «Eκκλησίας-κεφαλής του έθνους» και του «εθνάρχη»[2]. Κατά την περίοδο αυτή, ο ορθόδοξος κλήρος βρέθηκε επί κεφαλής ενός είδους «παθητικής αντίστασης» - η οποία κάποιες φορές έλαβε πλέον ενεργητικές μορφές - εναντίον των κατακτητών κυρίαρχων[3]. Κατά την διάρκεια της μακροχρόνιας Οθωμανικής κυριαρχίας, οι Ελληνες, όπως και οι άλλοι χριστιανικοί βαλκανικοί λαοί, διατήρησαν την ιδιαίτερη ταυτότητά τους χάρη στην Ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία. Στη λατρεία και στη ζωή της υπό τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ορθόδοξης Εκκλησίας χρησιμοποιούνταν η ελληνική γλώσσα. Πέραν της Εκκλησίας, σημαντικοί παράγοντες της εθνικής επιβίωσης υπήρξαν οι κοινότητες[4] και η παιδεία, με όλους τους σοβαρούς περιορισμούς που επιβάλλονταν στην άσκησή της[5].

         Eκτός των καταπιέσεων των Οθωμανών, αιτία του μεταξύ αυτών και των χριστιανών χάσματος και του πόθου των τελευταίων για απελευθέρωση, και, κατά συνέπεια, γενεσιουργό παράγοντα της επανάστασης του 1821 αποτέλεσε και το πολιτικό και ιδεολογικό περιεχόμενο της Μεγάλης Ιδέας (συνείδηση της καταγωγής των Ελλήνων, η διαφορετική θρησκεία, οι διαφορές στον τρόπο ζωής και το πολιτιστικό επίπεδο, οι μακροχρόνιες προσδοκίες των υποδούλων κ.ά.)[6]. Η Μεγάλη Ιδέα απέφερε τους πρώτους καρπούς της κατά τον Αγώνα του 1821. Και μετά την δημιουργία της απόφυσης που ονομάστηκε ελληνικό κράτος (πρωτόκολλα του Λονδίνου, Φεβρουάριος 1830)^[7], εξακολουθούσε να εμπνέει τους Ελληνες για τη δημιουργία μιας νέας ελληνικής αυτοκρατορίας με κέντρο την Κωνσταντινούπολη. Συναντούσε ανταπόκριση στις καρδιές όλων ανεξαιρέτως των Ελλήνων, του ελληνικού βασιλείου και των υποδούλων[8]. Αν η Μεγάλη Ιδέα ανδρώθηκε κατά το διάστημα της μακροχρόνιας δουλείας στους Οθωμανούς, την αρχή της πρέπει να την αναζητήσουμε στην περίοδο 1204-1453.  Η Ελένη Γλύκατζη-Ahrweiler έχει επισημάνει ότι η Mεγάλη Ιδέα υπήρξε μια ανάσταση του ονείρου της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης, καθώς και του αντιλατινικού αισθήματος του ελληνικού λαού, η απαρχή του οποίου τοποθετείται στην Αλωση του 1204 και στην Αυτοκρατορία της Νικαίας. «Ο λόγος ενθρονισμού του αυτοκράτορα Θεoδώρου Α΄ Λασκάρεως αννάγγελλε, πράγματι, την θεμελίωση αυτής της ιδεολογίας και συνιστά εξ αυτού του γεγονότος τον πολιτικό και ιδεολογικό χάρτη της νέας Αυτοκρατορίας, ο οποίος υιοθετήθηκε απερίφραστα και ανενδοίαστα από τους Βυζαντινούς στο σύνολό τους...»[9].

         β) Ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση του 1789[10]. O ελληνικός Διαφωτισμός αναπτύσσεται κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 18^ου αιώνα, καθυστερημένα σε σύγκριση με την εκδήλωση και ανάπτυξη του φαινομένου στη δυτική Ευρώπη. Η εξάπλωσή του στον ελληνικό πνευματικό χώρο συμβατικά έχει διακριθεί σε τρεις περιόδους. Η προδρομική περίοδος (κύριοι εκπρόσωποι ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Ευγένιος Βούλγαρης[11] και ο νεώτερος Νικηφόρος Θεοτόκης)[12] φέρει τη σφραγίδα της επιρροής του Βολταίρου. Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται από την σημαντική επίδραση των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών (τυπικός εκπρόσωπος ο Φαναριώτης Δημήτριος Καταρτζής, 1730-1807)[13]. Η τρίτη περίοδος συνδέεται με ένα κίνημα διανοουμένων σταθερά εμπνεόμενων από τις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά αποδοκιμάζουν τη βίαιη επιβολή τους[14]. Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 ενίσχυσε την ανάπτυξη του ελληνικού Διαφωτισμού και φιλελευθερισμού, καθώς και των ριζοσπαστικών κινημάτων στη Ν/Α Ευρώπη. Στους χριστιανικούς λαούς των Βαλκανίων, η Γαλλική Επανάσταση και η ναπολεόντεια Αυτοκρατορία που αναδύθηκε από αυτήν, άφησαν να διαφανεί η δυνατότητα αποτίναξης του οθωμανικού ζυγού. Μετά την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης, πραγματοποιήθηκαν μεγάλες ιδεολογικές ζυμώσεις στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, αλλά και στην Ελλάδα. Οι κριτικές εναντίον διαφόρων δημοκρατικών και νεοïδεατών πήραν και διαστάσεις πολεμικής[15]. Εξάλλου, ο Αδαμάντιος Κοραής[16], εκφράζοντας την αποστροφή του για τη ρωσική αυτοκρατορία - που, όπως έγραφε, δεν μπορούσε να επιβληθεί παρά «με Καλμούκους και Κοζάκους»[17] -, θεωρούσε ότι το ελληνικό έθνος έπρεπε να στηρίξει τις ελπίδες του στους δημοκρατικούς Γάλλους και μετά την παλινόρθωση στη Γαλλία, στους «Αγγλοαμερικανούς»[18], δηλαδή στους Αμερικανούς.

Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833)

         Η δημοκρατική αρχή, που λειτούργησε ως νέο θεμέλιο για τη νομιμοποίηση της επαναστατικής εξουσίας στη Γαλλία, δημιούργησε ένα νέο σπουδαίο ζήτημα: το εγχείρημα του ορισμού του(ών) εκπροσώπου(ων) του δήμου (λαού) - πολιτική οντότητα που έμελλε στο εξής να παραγκωνίσει τον μονάρχη ως υπέρτατη εξουσία -, καθώς και της οριοθέτησης των εξουσιών και δικαιοδοσιών τους. Ο 19^ος αιώνας θεωρείται και υπήρξε σε γενικές γραμμές ο αιώνας της ενδυνάμωσης της αστικής τάξης, της προόδου του φιλελευθερισμού και της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, της ανάδυσης των εργατικών κινημάτων και των σοσιαλιστικών ιδεών. Ωστόσο, μέχρι και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η ιστορία της Βρετανίας και της Γαλλίας μπορεί να μελετηθεί κυρίως στο πλαίσιο του αστικού φιλελευθερισμού, η ιστορία μεγάλου μέρους της υπόλοιπης Ευρώπης πρέπει να εξεταστεί ως συνάρτηση ενός πολυπλοκότερου συνδυασμού των δυνάμεων του φιλελευθερισμού, του εθνικισμού και της δημιουργίας των εθνικών κρατών[19].

Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος) (1757-1798)

         γ) Τα δημοκρατικά ομοσπονδιακά οράματα ορισμένων επαναστατών διανοουμένων και ακτιβιστών. Μεταξύ τους εξέχουσα θέση κατείχε ο Ρήγας Βελεστινλής (πρώτος κήρυκας της συναδέλφωσης των βαλκανικών λαών)[20]. Όπως επισημαίνει ο καθηγητής Γιώργος Κοντογιώργης, η «Ελληνική Δημοκρατία» του Ρήγα στοχεύει, αφενός στην επαναστατική επίλυση του εθνικού προβλήματος και, αφετέρου στην εγκαθίδρυση ενός πολιτειακού συστήματος, που συνδυάζει τη δημοκρατική αυτοκυβέρνηση σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο και μια ολοκληρωμένη εκδοχή αντιπροσώπευσης στο πεδίο της κεντρικής πολιτείας. Το πολιτειακό σύστημα του Ρήγα προέκρινε την επανίδρυση της οικουμενικής κοσμόπολης στη βάση του έθνους-κοσμοσυστήματος, όχι τη δημιουργία ενός αυταρχικού/δεσποτικού κράτους ή έστω ενός κράτους-έθνους[21]. Kατά τον Λουκά Αξελό, υπήρξε θεμελιώδης η συμβολή του Ρήγα στη διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα: «στην διεύρυνση και το βάθαιμα στις σύγχρονες συνθήκες του νοήματος του δημοκρατικού πατριωτισμού, όπως αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του Διαφωτισμού»[22]. O Γιώργος Καραμπελιάς τονίζει ότι «στη μακρά πορεία της ελληνικής παλιγγενεσίας, ο Βελεστινλής σηματοδοτεί το τέλος μιας περιόδου, κατά την οποία οι Έλληνες αναζητούσαν την ανεξαρτησία τους στηριζόμενοι πρωτίστως στη συνδρομή των ξένων, και την απαρχή μιας νέας, κατά την οποία τολμούν να διανοούνται και να προετοιμάζουν μια νέα ανεξάρτητη πολιτειακή τάξη. Και επειδή κλείνει μια περίοδο και ανοίγει μία νέα, συνιστά, την εμβληματικότερη μορφή της νεώτερης ελληνικής ιδεολογίας, εξ αιτίας ακριβώς της μοναδικής του συνθετικότητας: Συγγραφέας ρομαντικών διηγημάτων και στιχουργημάτων, έργων επιστημονικής εκλαΐκευσης και αρχαιογνωσίας, εκδότης υπέροχων χαρτών, χρησμολογικών κειμένων και βιβλίων στρατιωτικής τακτικής, συγγραφέας επαναστατικού «προγράμματος», ποιητής -λόγιος και λαϊκός-, τραγουδιστής και μουσικός, προπαντός οργανωτής και αδάμαστος επαναστάτης μέχρι τέλους...»[23]

---

[1] Απόστολος Βακαλόπουλος, Η πορεία του Γένους. Από το Βυζάντιο στο Νέο Ελληνισμό, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1992, σ. 43 κεξ., ιδιαίτ. 54 κεξ.

[2] Βλ. Ν. Μοσχοβάκης, Το εν Ελλάδι δημόσιον δίκαιον επί Τουρκοκρατίας, Αθήναι: 1882, Eπανέκδ. Αθήνα: Καραβίας, 1^η ανατύπωση 1973, 2^η 1988. Σταύρoς Aνεστίδης, H Eθναρχική παράδοση της Μεγάλης Εκκλησίας και ο Μανουήλ Iω. Γεδεών, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης, Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1993.   

[3] Πρβλ. Steven Runciman, The Great Church in Captivity, Cambridge: Cambridge University Press, 1968, σ. 208-225, ιδιαίτ. σ. 208-209. Βλ. και παραπάνω την αναφορά για τους κλέφτες. 

[4] Βλ. Γιώργος Κοντογιώργης, Κοινωνική δυναμική και Πολιτική αυτοδιοίκηση, Οι ελληνικές κοινότητες της τουρκοκρατίας, Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1982, σ. 581. Nικόλαoς Πανταζόπoυλoς, Ο Ελληνικός κοινοτισμός και η Ελληνική κοινοτική παράδοση, Aθήνα: Παρουσία, 1993.

[5] Βλ. Τρύφων Ε. Ευαγγελίδης, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας (Ελληνικά Σχολεία από της αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), Τόμοι Α΄+Β΄, Εν Αθήναις 1936, 8ο, σελ. +373 + 547, Aθήνα: Βιβλιοπ. Δ. Ν. Καραβία, 1992. Νίκος Γ. Ζαχαρόπουλος, Η παιδεία στην τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 2000. Χρυσούλα Χρ. Μότσιου, «Ὁ Ἄνθιμος Γαζῆς καὶ ἡ προσφορά του στὴν παιδεία κατὰ τὴν Τουρκοκρατία», στό: Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου, Θεσσαλοί Φιλόσοφοι, Λάρισα-Τσαρίτσανη, 1998, σσ. 323-338.

[6] Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, Εκδ. Β΄, τ. Ε΄, Εν Αθήναις, 1887, σ. 693 κ. ε.

^[7]  Baron I. De Testa, Recueil des Traités de la Porte ottomane, Vol. II, Paris, 1865, σ. 381-387. Χ. Νικολάου, Διεθνείς πολιτικές και στρατιωτικές συνθήκες-συμφωνίες & συμβάσεις, Αθήνα, Φλώρος, 1996, σ. 94-96.

[8] Charles K. Tuckerman, The Greeks of today, New York: G. P. Putnam & Sons, 1872, σ. 125.

[9] Ελένη Γλύκατζη-Ahrweiler, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Aθήνα: Aργώ, 1977, σ. 123 κ.εξ. «Η Mεγάλη Ιδέα υπήρξε μια κυρίαρχη ιδεολογία, ένας ιστός που διασφάλιζε την συνοχή, ένας καθοριστικός παράγοντας του συλλογικού υποσυνειδήτου, ένας ομολογημένος ή ανομολόγητος στόχος του μεταβυζαντινού ελληνισμού... Η κύρια μακρο-ιστορική συνθήκη της Μεγάλης Ιδέας είναι ο οικουμενικός και συνθετικός χαρακτήρας του ελληνικού πολιτισμού», γράφει ο Μελέτης Μελετόπουλος. Βλ. τα κείμενα των H. Ahrweiler, M. Μελετόπουλου, Κ. Δημαρά και άλλων στο “H Μεγάλη Ιδέα”, θεματικό αφιέρωμα της επιθεώρησης Nέα Κοινωνιολογία, Αριθ. 21, άνοιξη 1996, Aθήνα. Βλ. επίσης Κ. Θ. Δημαράς, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Aθήνα, 1986. Κ. Δημαράς, Ελληνικός Ρομαντισμός, Aθήνα: 1982. Κ. Σάθας, Mεσαιωνική Bιβλιοθήκη, Τόμ. Α΄, σ. 106 κ. εξ.

[10] Βλ. Constantin Dimaras, La Grèce au temps de Lumières, Genève: Droz, 1969. Πασχάλης Kιτρομηλίδης, Η Γαλλική επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη, Aθήνα: Διάττων, 1990 (πρόσφατη έκδοση, Aθήνα: Πορεία, 2000).

[11] Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, 1999, όπ. π., σ. 49, 52-66, 75-76, 178-188, 192-197, 225-226, 526-530, 551-555, κ. α.

[12] Βλ. Gregory L. Bruess, Religion, Identity and Empire. A Greek Archbishop in the Russia of Catherine the Great, Boulder, 1997. Gregory Bruess, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός στη Νότια Ρωσία», 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος, Mετάφρ. Χαρά Ροβίθη, URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=11538>

[13] Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, 1999, όπ. π., σ. 76, 198, 202-220, 245, 312, 556-557, κ. α.

[14] Ν. Ψημμένος (ανθολ./εισαγ./σχόλια), Η ελληνική φιλοσοφία από το 1453 ως το 1821, Αθήνα: Γνώση, 1989, Τόμος Β΄. Κρίτων Χρυσοχοίδης, «Ο Ελληνισμός υπό την τουρκική κυριαρχία Επιβίωση και Αναγέννηση», Ελληνική Ιστορία, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών/Η Καθημερινή, 2010, Τόμος 5, σ. 27.

[15] Γ.  Κορδάτος, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, όπ. π., χ. χ,, Τόμος 9, σ. 306 κ. εξ. Γεώργιος Σταμ. Λάιος, «Ο Αθανάσιος Ψαλλίδας αντιδημοκράτης. 1793. Ανέκδοτα δοκουμέντα από το αρχείον της Βιέννης», Ηπειρωτική Εστία, 59 (1957), σ. 214-224.

[16] Ο Αδαμάντιος Κοραής γεννήθηκε το 1748 στη Σμύρνη και πέθανε το 1833 στο Παρίσι. Είχε αποφασιστική συμβολή στη διαμόρφωση του κινήματος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η απόπειρά του να ασχοληθεί με το εμπόριο (επιθυμία της οικογένειάς του) απέτυχε και έτσι το 1777 εγκατέλειψε το Άμστερνταμ και επέστρεψε στην Σμύρνη, απ' όπου έφυγε ξανά το 1782, για ιατρικές σπουδές στο Μονπελιέ. Από το Παρίσι, όπου εγκαταστάθηκε, επιδίωξε την πνευματική αφύπνιση των υποδούλων Ελλήνων με το εκδοτικό και εν γένει συγγραφικό του έργο. Βλ.  Θεοδόσιος Γ. Κοκκαλιάδης / Γεώργιος Π. Μουτάφης, Ο Αδαμάντιος Κοραής περί πολιτείας και δικαίου, Ἐν Χίῳ: Ἐκ τοῦ Τυπογραφεῖου Ἐλευθερίας, 1935. Α. Β. Δασκαλάκης, Ο Α. Κοραής και η ελευθερία των Ελλήνων, Αθήνα: 1965. Κ. Θ. Δημαράς, «Το σχήμα του Διαφωτισμού», Ελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: Ερμής, 1980², σ. 23-120. Κ. Θ. Δημαράς, «Ο Κοραής και η εποχή του», στο Ελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: Ερμής, 1980², σ. 301-390. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, «Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς καὶ ἡ ὀρθοδοξία», στό: Παράδοση και αλλοτρίωση, Ἀθήνα, Δόμος, 1986, σσ. 149-190. Ανδρέας Μάμουκας, Αδαμάντιος Κοραής: Βίος και έργα, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1999.

[17] Α. Β. Δασκαλάκης, Ο Α. Κοραής και η ελευθερία των Ελλήνων, Αθήνα: 1965, σ. 187-188, 190.

[18] Α. Β. Δασκαλάκης, Ο Α. Κοραής και η ελευθερία των …, 1965, όπ. π., σ. 491-492.

[19] Βλ. Ε. Μ. Βurns, Ευρωπαϊκή ιστορία: Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1983, Τόμος Β΄, σ. 117 κεξ.

[20] Αναφορικά με τον Ρήγα Βελεστινλή και το ιστορικό συγκείμενo της εποχής του: Ε. Legrand-Lambrou, Aνέκδοτα Εργα περί Ρήγα Βελεστινλή, Aθήνα: 1891. Γ. Kορδάτος, O Rήγας Φεραίος και η Βαλκανική Ομοσπονδία, Αθήνα: Eπικαιρότητα, 1983. Φ. Mιχαλόπουλος, Ρήγας ο Βελεστινλής, Θεσσαλικά Χρονικά, Τόμ. 1 (1930), σ. 35. Λ. Αξελός, Ρήγας Βελεστινλής-Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Αθήνα: Στοχαστής, 2003. Γ. Κοντογιώργης, Η Ελληνική Δημοκρατία του Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα: Παρουσία, 2008.

[21] Γ. Κοντογιώργης, Η Ελληνική Δημοκρατία του Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα: Παρουσία, 2008.

[22] Λουκάς Αξελός, Ρήγας Βελεστινλής-Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Αθήνα: Στοχαστής, 2003, σ. 27.

[23] Γιώργος Καραμπελιάς, Η ανολοκλήρωτη επανάσταση του Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα Εναλλακτικές Εκδόσεις, Μάιος 2011.