Για το ζήτημα της συνέχειας του ελληνικού έθνους και της ελληνικής ιστορίας

Για το ζήτημα της συνέχειας του ελληνικού έθνους και της ελληνικής ιστορίας *

Με τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 (αλλά και με την Αμερικανική ανεξαρτησία του 1776 και με τα άλλα επαναστατικά κινήματα του 19ου αιώνα) προωθήθηκαν καθοριστικές για την εξέλιξη των ευρωπαïκών κοινωνιών μεταρρυθμίσεις (συγκεντρωτική διοίκηση, εκκοσμίκευση της κοινωνίας, αναδιάρθρωση-φιλελευθεροποίηση της οικονομίας, συγκρότηση και παγίωση του νεωτερικού γραφειοκρατικού εθνικού-αστικού κράτους κτλ.). Εξ άλλου, κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα σημειώθηκε μια οικονομική ανατροπή (εκβιομηχάνιση) , η ενδυνάμωση της αστικής τάξης - με την πολυμορφία της και τις ιδιαιτερότητές της αναλόγως της χώρας και της φάσης. Κατά τον 19ο αιώνα η αρχή των εθνοτήτων και οι εθνικισμοί αναδεικνύονταν νικητές στην Ευρώπη. Ωστόσο, η ιστορία μεγάλου μέρους της Ευρώπης πρέπει να εξεταστεί ως συνάρτηση ενός πολυπλοκότερου συνδυασμού των δυνάμεων του φιλελευθερισμού, του εθνικισμού και της δημιουργίας εθνικών κρατών .
Η πορεία των βαλκανικών λαών τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα διέφερε αισθητά από τους οραματισμούς όσων εμπνεύσθηκαν από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης . Ορισμένοι ιστορικοί και κοινωνιολόγοι θεωρούν ότι το έθνος ως ιστορική κατηγορία αναπροσδιορίζεται διά μέσου της αφήγησης της ιστορίας του. Η βιωμένη συλλογική εμπειρία νοηματοδοτείται και παίρνει ιστορική διάσταση μέσα στη «γλώσσα» του αφηγητή της με αφετηρία την συνολικά ενοποιητική λειτουργία της εθνικής ιδεολογίας . Ως προς την έννοια του έθνους ο Έρικ Χομπσμπάουμ έθεσε ένα μείζον ζήτημα μεθόδου σχετικά με την προσέγγιση του κοινωνικο-πολιτικού φαινομένου που έχει πολυσήμαντες επιπτώσεις στο πραγματικό και στην επιστήμη. Βασική υπόθεση εργασίας του Βρετανού ιστορικού είναι ότι η έννοια του έθνους και, συνακόλουθα, της εθνικής ταυτότητας «αποτελεί σχετικά σύγχρονο δημι¬ούργημα και μια κοινωνική οντότητα μόνο στο βαθμό που παίρνει τη μορφή του σύγχρονου εδαφικά προσδιορισμένου κράτους, δηλαδή του “εθνικού κράτους”». «Όλα τα έθνη είναι σχετικά πρόσφατα και σχετικά τεχνητά δημιουργήματα. Αυτό ισχύει και για το ελληνικό έθνος, που δεν υπήρχε πριν από τον 19ο αιώνα». Η έννοια του «ελληνικού έθνους» δεν αποτελεί, σε τελική ανάλυση, παρά δημιούργημα του νεοελληνικού κράτους-έθνους. Επομένως, τα έθνη που ισχυρίζονται ότι προϋπήρξαν του «κράτους-έθνους έχουν μια ψευδή αντίληψη του ιστορικού παρελθόντος» . Το επιχείρημα του Χομπσμπάουμ εγγράφεται στις γενικότερες θεωρήσεις της νεοτερικότητας αναφορικά με το έθνος και με την ιστορική εξέλιξη. Η κατανόηση του εθνικού (προσδι)ορισμού στα Βαλκάνια τοποθετείται σε μια σειρά ιστορικών διεργασιών. Η νεοτερική αντίληψη για το έθνος παραδέχεται ότι αυτές οι διεργασίες σχετίζονται με την πολιτιστική «ζύμωση» που παράχθηκε όταν οι εν λόγω κοινωνίες άρχισαν για πρώτη φορά να «φαντάζονται τον εαυτό τους» . Ο σχηματισμός των βαλκανικών εθνών-κρατών θεωρείται και ως μια διαδικασία πολιτικού κατακερματισμού ενός ενιαίου, «προεθνικού» χώρου. Στη Ν/Α Ευρώπη, κατά την βυζαντινή περίοδο διαμορφώθηκε –σε διαφόρους βαθμούς αναλόγως της περιοχής και της χρονικής φάσης– ένας πολιτικά-οικονομικά-πολιτισμικά ενιαίος χώρος . Αρκετά από τα προγενέστερα χαρακτηριστικά διατηρήθηκαν, με νέες μορφές και συνθέσεις, και μετά την οθωμανική κατάκτηση . Ωστόσο, αξιοσημείωτες «εθνογενετικές» διεργασίες εκδηλώθηκαν και σοβαρές εθνοτικές αντιπαραθέσεις συνέβησαν στον χώρο αυτόν, ήδη από τους μέσους και ύστερους βυζαντινούς χρόνους .
Δεν είναι πρόσφατη η διχογνωμία στο ζήτημα της ενότητας της ελληνικής ιστορίας. Π.χ. ο Γιάννης Κορδάτος θεωρεί ότι:
στο Μεσαίωνα… υπήρχαν μόνο Έλληνες και ελληνόγλωσσοι πληθυσμοί, δεν αποτελούσαν όμως συγκροτημένο έθνος .
Ο Άρνολντ Τόυνμπη επισημαίνει:
Στη διάρκεια του μεταβατικού σταδίου (284-602 μ. Χ.) από την αρχαιοελληνική στη βυζαντινή περίοδο της ελληνικής ιστορίας, οι ίδιοι οι Έλληνες αποφάσισαν ποια από τα στοιχεία του αρχαιοελληνικού τρόπου ζωής πρέπει να απορρίψουν και ποια θα πρέπει να διατηρήσουν… Η αυτοκρατορία συνέχισε να είναι κατ’όνομα ρωμαïκή, αλλά στην πραγματικότητα είχε καταστεί ελληνική και παρέμεινε ελληνική παρά τις εφήμερες ανακατακτήσεις ορισμένων περιοχών από τον Ιουστινιανό Α΄ .
Σπουδαίες μελέτες δείχνουν ότι η νεοελληνική ταυτότητα διαμορφώθηκε στην ύστερη Βυζαντινή περίοδο . Κατ’ εξοχήν σημαντική υπήρξε η περίοδος μετά το 1204, η «φραγκοκρατία» : πολιτικός κατακερματισμός, διανομή των κατακτημένων εδαφών, σύσταση μιας «λατινικής» αυτοκρατορίας (‘‘Partitio Romanie’’), δημιουργία ελληνορθόδοξων κρατών, οικονομική επέκταση των Δυτικών, επιθέσεις Σέρβων και Βουλγάρων, κατακτητική προέλαση Τούρκων . Η όλη διαδικασία συνιστούσε συρρίκνωση και τεμαχισμό του ελληνορωμαïκού πολιτικού-διοικητικού πλαισίου. H λατινική κατάκτηση δεν εξάλειψε τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα υπάρχοντα κοινωνικά στρώματα . Ο Νίκος Σβορώνος τονίζει ότι «την αντίθεση ‘‘Ελλην-χριστιανός’’ την αντικαθιστά για άλλη μια φορά η αντίθεση ‘‘Ελλην-βάρβαρος’’». Πέραν της διαίρεσης σε ενωτικούς και ανθενωτικούς, η διεκδίκηση της ελληνικής ταυτότητας ήταν εμφανής ήδη στους λογίους της εποχής . Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου δέχεται ότι έθνος είναι «το λαïκόν σύνολον του οποίου όλα τα τμήματα εις σημαντικάς εποχάς της ιστορίας των είχαν κοινάς περιπετείας και ως εκ τούτου έχουν, εκτός μερικών σχέσεων καταγωγής, κοινά ιδιαίτερα στοιχεία πολιτισμού και προπαντός συνείδησιν ότι αποτελούν ιδιαιτέραν λαïκήν ενότητα» . O Θεόδωρος Ζιάκας προσδιόρισε το έθνος ως «δομή παραδόσεων» . Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι το εθνικό αίσθημα τρέφεται από την αυγή των Νέων Χρόνων με τον διαποτισμό από την παράδοση και τα δημοτικά τραγούδια . Ας υπομνησθεί ότι ο προσδιορισμός της έννοιας του έθνους και της εθνικότητας στις κοινωνίες που προήλθαν από την αποσύνθεση της οθωμανικής αυτοκρατορίας επικράτησε να γίνεται στη βάση ενός συνδυασμού γνωρισμάτων που συνιστά μείξη εθνογλωσσικών και θρησκευτικών κριτηρίων: Έλληνας είναι ο ελληνόφωνος ορθόδοξος, Βούλγαρος ο βουλγαρόφωνος ορθόδοξος, Τούρκος είναι ο τουρκόφωνος σουννίτης Μουσουλμάνος κλπ. Οι επαναστατημένοι Έλληνες διεξήγαγαν τον Αγώνα για την ανεξαρτησία στο πλαίσιο των επιδιώξεων που συνοπτικά προαναφέρθηκαν. Ήταν επόμενο, το εξεγερμένο γένος ή έθνος να ορίζει την ταυτότητά του κατ’ αντιπαράθεσιν προς τον κατακτητή, κυρίαρχο αλλόθρησκο, αλλοεθνή δυνάστη, να τον θεωρεί προαιώνιο εχθρό .

ΘΕΟΔΩΡΟΣ Σ. ΜΠΑΤΡΑΚΟΥΛΗΣ

* Το παρόν σημείωμα (δημοσιεύεται εδώ χωρίς τις υποσημειώσεις που το συνοδεύουν) αποτελεί μικρό μέρος μιας ευρύτερης εργασίας του συγγραφέα η οποία έχει αποσταλεί για δημοσίευση στο περιοδικό ΝΕΟΣ ΕΡΜΗΣ Ο ΛΟΓΙΟΣ [περιοδική - τετραμηνιαία - έκδοση της Εταιρείας Μελέτης ελληνικού Πολιτισμού. Στις σελίδες του δημοσιεύονται άρθρα επιστημονικού περιεχομένου σχετικά με θέματα νεοελληνικού πολιτισμού.].