Γεωπολιτικά δόγματα της Τουρκίας και Βαλκάνια *
...Η αποσύνθεση της Σοβιετικής Ενωσης και η ανεξαρτησία των ισλαμικών (πλην της Αρμενίας και της Γεωργίας) τουρκόφωνων χωρών της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου καθώς και η διάλυση της Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας επέφεραν και μια σπουδαία μεταβολή όσον αφορά το δόγμα που συνιστά την βάση της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας. Είχε επιστεί η χρονική στιγμή να αντικατασταθεί το κεμαλικό δόγμα, που σύμφωνα με τον Τούρκο αναλυτή Τσενγκίζ Τσαντάρ (Çengiz Candar), «έκανε την Τουρκία εσωστρεφή». Όπως επισήμαινε πρόσφατα και ο Βασίλειος Μαρκεζίνης, «τη θέση του κατέλαβε το δόγμα του ‘‘νεοοθωμανισμού’’ το οποίο πρέσβευε την υιοθέτηση μιας πιο δραστήριας και διαφοροποιημένης πολιτικής στην περιοχή που βρισκόταν άλλοτε υπό την κατοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» .
Στο νέο διεθνές και εσωτερικό στην Τουρκία πολιτικό συγκείμενο φάνηκε ότι οι παλαιές παντουρκιστικές επιδιώξεις της προκεμαλικής περιόδου δεν ήταν και τόσο φευγαλέες. Οι βλέψεις της πολιτικής ενοποίησης των τουρκικών και ‘‘τουρκόφωνων’’ πληθυσμών από τη Μεσόγειο μέχρι την Κασπία και την Κίνα επανεμφανίσθηκαν στην Τουρκία μετά το 1989-1991. Ως κατάλληλα εργαλεία προώθησης του στόχου (Büyük Mefküre=Μεγάλο Ιδανικό) θεωρήθηκαν η διαμόρφωση της αντίληψης περί ενιαίας τουρκικής πολιτισμικής οικογένειας και η γενίκευση ενιαίας τουρκικής γραφής. Οσον αφορά τη Χερσόνησο του Αίμου, από τα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν την πτώση των καθεστώτων του ‘‘υπαρκτού σοσιαλισμού’’, η Αγκυρα δημιούργησε ένα πλαίσιο επανασύνδεσης με το οθωμανικό παρελθόν, με τους τουρκικούς πληθυσμούς και τις ισλαμικές κοινότητες της περιοχής. Μπορεί να γίνει λόγος για ένα γεωπολιτικό φαινόμενο προσηλωσικού αταβισμού.
Ο Alexandre del Valle εκτιμούσε ότι μάλλον δεν θα έπρεπε να θεωρούνται ανταγωνιστικές οι δύο φαινομενικά αντιθετικές έννοιες του παντουρκισμού και του ισλαμισμού . Εστιάζοντας στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, έχει τεθεί το ζήτημα του επανισλαμισμού ή της επανοθωμανοποίησης. Οι πρώτες αναφορές έγιναν την δεκαετία του 1990. Ενώ εξελισσόταν ο πόλεμος στη Βοσνία, ο γιουγκοσλάβος ισλαμολόγος Miroljub Jevtic επισήμαινε σχετικά με τις εδαφικές προτεραιότητες των βλέψεων ορισμένων κύκλων που διαπνέονταν: «Οι σκοποί του παντουρκισμού συνάγονται από τον ‘‘χάρτη της Τουρκίας του 21ου αιώνα’’ που δημοσιεύθηκε από Τούρκους διανοουμένους. Σ’αυτόν η Boσνία-Ερζεγοβίνη, η Aλβανία, τμήματα της Συρίας και του Ιράν εμφανίζονται ως εδαφικά μέρη της Τουρκίας. Απεναντίας, αποκλείονται κεντροασιατικές χώρες, όπως το Kαζακστάν και το Oυζμπεκιστάν. Αυτό σημαίνει ότι οι παντουρκιστικές επιδιώξεις απέβλεπαν πρώτα στην ενοποίηση όλων των λαών που προσηλυτίσθηκαν στο Ισλάμ υπό την επιρροή των Οθωμανών, είτε είναι τουρκικής καταγωγής, είτε όχι. Υπό την μορφή που έχει λοιπόν στις μέρες μας ο παντουρκισμός, θα μπορούσε να οριστεί ως νεοοθωμανισμός.» . Στην Τουρκία επιχειρείται, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες (μετά το 1980), μια επανισλαμοποίηση, σύμφωνη με την οθωμανική παράδοση. Και λόγω των σημαντικών μουσουλμανικών πληθυσμών στα Βαλκάνια, η Τουρκία επιδιώκει και μπορεί να παίξει στην περιοχή αυτή ρόλο συμπληρωματικό αυτού των Δυτικών .
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 η Τουρκία κατέβαλε μεθοδική προσπάθεια να συγκροτήσει στα Βαλκάνια ένα ευνοïκό προς αυτήν ‘‘μουσουλμανικό τόξο’’. Αυτό ξεκινά από την τουρκική και τις άλλες μουσουλμανικές μειονότητες της Βουλγαρίας και της ελληνικής Θράκης, και, διερχόμενο από την FYROM και το Κοσσυφοπέδιο, ολοκληρώνεται στην Αλβανία. Στις κινήσεις αυτές της Αγκυρας εντασσόταν και η δημιουργία πολύπλευρων σχέσεων με την Αλβανία και τους Αλβανούς του Κοσσυφοπεδίου. Την δεκαετία του 1990, η Αλβανία και, κυρίως, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, έχοντας συνείδηση αυτών των συγγενειών, προσδοκούσαν πολλά από την Τουρκία. Ωστόσο, έλαβαν περιορισμένη πολιτική και στρατιωτική βοήθεια (αφορούσε κυρίως την Βοσνία-Ερζεγοβίνη). Βεβαίως, η Τουρκία παρενέβη διπλωματικά κατά την διάρκεια του βοσνιακού πολέμου για να παρακινήσει την ‘‘διεθνή κοινότητα’’ να καταδικάσει και να σταματήσει τις επιθέσεις των Σέρβων . Προσέφερε στρατιωτική εκπαίδευση στους αξιωματικούς του Armija BiH (Βοσνιομουσουλμανικού στρατού) και, αργότερα, σε μυστικά στρατόπεδα εκπαίδευσης εγκατεστημένα στη FYROM, σε μέλη της προσκείμενης στον Ιμπραήμ Ρουγκόβα πολιτοφυλακής (αντίπαλης προς τον UÇK) . Όμως, συνολικά, η ενεργός εμπλοκή της Τουρκίας σ’αυτά τα βαλκανικά προβλήματα υπήρξε μάλλον περιορισμένη. Και μετά τις γεωπολιτικές μεταβολές της δεκαετίας του 1990, η Μέση Ανατολή και η Κεντρική Ασία παρέμειναν τα δύο κατεξοχήν περιφερειακά υποσυστήματα, των οποίων η Τουρκία αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα. Στην αναβάθμιση της Τουρκίας μετά τις γεωπολιτικές αναστατώσεις της διετίας 1990-1992 και εφεξής, πολύ σπουδαίο παράγοντα αποτελεί η εκ νέου ανάδυση των άλλοτε υπό ρωσική - μετέπειτα σοβιετική - κυριαρχία τουρκόφωνων ισλαμικών κεντροασιατικών κρατών . Η Μέση Ανατολή και η Κεντρική Ασία παρέμειναν τα δύο κατεξοχήν περιφερειακά υποσυστήματα, των οποίων η Τουρκία αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα. Αναπτύσσοντας μια στρατηγική ανοίγματος προς Ανατολάς, η Αγκυρα βρέθηκε υποχρεωμένη να ακολουθήσει μια ιεράρχηση στους στόχους της. Αρχικά έθετε, αναγκαστικά, σε δεύτερη μοίρα τις επιδιώξεις της στα Βαλκάνια. Ωστόσο, η πρόσκρουση στις δυσκολίες του κεντροασιατικού εγχειρήματος (σταδιακή αναδιοργάνωση της Ρωσίας, επιβίωση των δεσμών των χωρών αυτών με τους Ρώσους) και η φιλοδοξία της Τουρκίας να πορευθεί προς την Ευρώπη και να ενταχθεί στην Ε.Ε. θα επανέφεραν στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντός της τα Βαλκάνια, λόγω των σημαντικών μουσουλμανικών πληθυσμών τους καθώς και του ότι τα Βαλκάνια αποτελούν ένα είδος εισόδου στην Ευρώπη ...
...Το ζήτημα των αλλαγών σε θέματα που αφορούν τους εκδιωχθέντες από την Τουρκία Ελληνες και τις περιουσίες τους είναι πιο περίπλοκο εφόσον η Αγκυρα συνδέει την προώθησή τέτοιων αλλαγών με την ικανοποίηση των διεκδικήσεών της στο πλαίσιο της στρατηγικής της που διαπνέεται από αυτοκρατορικές βλέψεις. Από την έναρξη της διακυβέρνησης από το ΑΚΡ και τον Ρετζέπ Ερντογάν, ακολουθούσε μια φιλόδοξη εξωτερική πολιτική, βασιζόμενη στις αντιλήψεις του Αχμέτ Νταβούτογλου, που έχει περιγραφεί ως ‘‘νεoοθωμανική’’. Ηδη το 2009 πλέον οι αντιλήψεις των νεοοθωμανιστών επικρατούσαν αναμφισβήτητα στο υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας. Και αυτοί επένδυαν πολλά στα ανοίγματα της Τουρκίας προς Ανατολάς και προς τους Μουσουλμάνους των Βαλκανίων. Τα ανοίγματα αυτά επιχειρούσαν να κλείσουν ανοιχτά από ετών μέτωπα (Συρία, Αρμενία), επανακαθορίζοντας παλαιότερες συμμαχίες (Ισραήλ) και εμφανίζοντας τη χώρα τους ως έναν αξιόπιστο διαμεσολαβητή στον χώρο της Μέσης Ανατολής (ανάμεσα στο Ισραήλ και τη Συρία ή ανάμεσα στη Δύση και το Ιράν) και του Καυκάσου .
Υπήρχαν ενδείξεις ότι τα τελευταία χρόνια ενισχυόταν όλο και περισσότερο στην Αγκυρα η άποψη ότι πλεονεκτικότερο πεδίο δράσης για τα τουρκικά συμφέροντα δεν αποτελούσε κυρίως (ή μόνο) στην Ευρώπη, αλλά (και) η Ευρασία και ο ισλαμικός κόσμος. Σ’αυτούς τους χώρους οι Τούρκοι ιθύνοντες έδειχναν να πιστεύουν ότι η Τουρκία μπορεί να διαδραματίσει ηγεμονικό ρόλο, εξαναγκάζοντας παράλληλα την Ε.Ε. να αποδεχθεί ότι αυτή έχει άμεση ανάγκη της Τουρκίας και όχι η Τουρκία της Ε.Ε. Τι συνιστούσε η στροφή 180ο που έδειχνε να πραγματοποιεί η Τουρκία στον διεθνή προσανατολισμό της, επαναπροσδιορίζοντας τις σχέσεις της με τους διεθνείς δρώντες στο ευρύτερο γεωπολιτικό σύστημα Μέση Ανατολή-Καύκασος-Βαλκάνια; Η Τουρκία ενδεχομένως: α) Είτε επιδίωκε να ασκήσει πίεση στους ηγέτες της Ε.Ε. ενόψει των κρίσιμων για το μέλλον των ευρωτουρκικών σχέσεων διαπραγματεύσεων (εντός του 2009 αυτές κορυφώθηκαν στην ευρωπαïκή Σύνοδο κορυφής του Δεκεμβρίου). β) Είτε προετοιμαζόταν αναφορικά με έναν γεωπολιτικό αναπροσανατολισμό της ενόψει της απροθυμίας της Ευρώπης να την δεχθεί ως πλήρες μέλος της σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Το 2009 δεν υπήρξε ιδιαίτερα ευτυχής χρονιά αναφορικά με την συνεργασία Ε.Ε. και οι ΗΠΑ στα Βαλκάνια, με έμμεση συνέπεια την διατήρηση της αβεβαιότητας στην περιοχή. Η ‘‘γηραιά ήπειρος’’ ενδεχομένως δεν είχε προτεραιότητα στην εφαρμογή της νέας πολυμερούς αντίληψης του Barack Obama στην διεθνή πολιτική (multilateralism). Αυτό ερμηνεύεται από ορισμένους αναλυτές ως ένδειξη περιορισμένου ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για την περιοχή από πλευράς ΗΠΑ. Η περιοδεία του Αμερικανού αντιπροέδρου Joe Biden στα Bαλκάνια αποτέλεσε ίσως ένα πρώτο ουσιώδες βήμα, αλλά εξεταζόμενη υπό το φως της κατάστασης όπως αυτή διαμορφωνόταν στις αρχές του 2010, οι συναντήσεις του με τους ηγέτες της Βοσνίας, της Σερβίας και της ‘’Κοσόβας’’ ήταν μάλλον συμβολικής σημασίας. Η Ε.Ε. και οι ΗΠΑ δεν πέτυχαν να διαμορφώσουν μια κοινή και συγχρονισμένη πολιτική ούτε μετά την κοινή συνάντηση στο Αρχηγείο της EUFOR, στο στρατόπεδο Butmir, κοντά στο Σαράγιεβο, με θέμα τις αναταράξεις στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη.
Σε μια τέτοια συγκυρία ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου εκθείαζε την αναβίωση της οθωμανικής εποχής στα Βαλκάνια. Μετά από συναντήσεις που είχε με τους υπουργούς Εξωτερικών της Σερβίας Βουκ Γέρεμιτς και της Βοσνίας Σβεν Αλκαλάι στην Κωνσταντινούπολη (10 Οκτωβρίου), ο Νταβούτογλου πραγματοποίησε, κατά τα μέσα Οκτωβρίου 2009 επίσκεψη στη Βοσνία. Η χώρα αυτή διερχόταν κρίσιμη φάση αναφορικά με την επιβίωση/εξέλιξη του πολυεθνικού οικοδομήματος που είχε εγκαθιδρυθεί από τις Συμφωνίες του Ντέητον (1995). Ο Νταβούτογλου είχε επαφές με τους παράγοντες που συμμετείχαν στην σχετική διαδικασία: με τον Χάρις Σίλατζιτς, εκπρόσωπο των Βοσνιομουσουλμάνων στην Προεδρία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (που είχε επισκεφθεί την Τουρκία στις 12 Οκτωβρίου), καθώς και με τον Υπατο Αντιπρόσωπο Βαλεντίν Ινζκο και με ηγέτες πολιτικών κομμάτων. Πέραν αυτών, ο Νταβούτογλου εκφώνησε και ομιλία σε διάσκεψη, με θέμα, ‘‘Η οθωμανική κληρονομιά και οι μουσουλμανικές κοινότητες στα Βαλκάνια’’, που πραγματοποιήθηκε (18-20 Οκτωβρίου 2009) στο Σαράγεβο . «Επιθυμούμε μια νέα Βαλκανική, που θα θεμελιώνεται στις πολιτικές αξίες, την οικονομική αλληεξάρτηση, τη συνεργασία και την πολιτική αρμονία. Όλα αυτά εξασφαλίζονταν στα Οθωμανικά Βαλκάνια», ανέφερε ο Νταβούτογλου, στην ομιλία του στη διάσκεψη. Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών συμπλήρωσε: «Εμείς θα αναβιώσουμε την εποχή αυτή, τα Βαλκάνια ήταν μια πετυχημένη ιστορία και τώρα πρέπει να αναγεννηθούν». Στο ίδιο πνεύμα, ο επικεφαλής της τουρκικής διπλωματίας διεύρυνε τους στόχους της εξωτερικής πολιτικής της χώρας του, δηλώνοντας χαρακτηριστικά: ‘‘Θα καταστήσουμε τα Βαλκάνια, τον Καύκασο, τη Μέση Ανατολή, μαζί με την Τουρκία, επίκεντρο της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής. Αυτός θα είναι ο στόχος της εξωτερικής μας πολιτικής και θα τον πετύχουμε’’. Αναφερόμενος ειδικότερα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ο κ. Νταβούτογλου τόνισε ότι η Τουρκία αισθάνεται ευθύνη για τη χώρα αυτή. ‘‘Η τύχη και το μέλλον της Τουρκίας και της Βοσνίας είναι κοινά. Η εδαφική ακεραιότητα της Βοσνίας για την Αγκυρα είναι το ίδιο σημαντική όσο και η εδαφική ακεραιότητα της ίδιας της Τουρκίας’’, υπογράμμισε. Η Τουρκία ανέπτυσσε έντονη διπλωματική δραστηριότητα στην περιοχή των Βαλκανίων και στο πλαίσιο αυτό εντασσόταν και η επίσκεψη του Τούρκου προέδρου, Αμπντουλάχ Γκιουλ, στο Βελιγράδι (26 Οκτωβρίου 2009). Αφετέρου, η Αγκυρα επιχειρούσε να δείξει ότι επιθυμεί να εγγυηθεί την σταθερότητα στο ευρύτερο περιφερειακό σύστημα Βαλκάνια-Μέση Ανατολή-Καύκασος ...
*(αποσπάσματα από το βιβλίο του Θ. Μπατρακούλη ''ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ - Σύνορα, μειονότητες, ενεργειακοί πόροι'' που πρόκειται να κυκλοφορήσει μέσα στο πρώτο τετράμηνο του 2012)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου