Δεκαεννέα χρόνια από την κρίση-«ήττα» στα Ιμια

Δεκαεννέα χρόνια από την κρίση-«ήττα» στα Ιμια

Ανασκόπηση των γεγονότων που οδήγησαν στις μόνιμες τουρκικές αναφορές σε «γκρίζες ζώνες» του Αιγαίου

         Τον Ιανουάριο του 1996 εκδηλώθηκε νέα κρίση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις με επίκεντρο το νησιωτικό σύμπλεγμα των Ιμίων. Οσον αφορά την κρίση αυτή εξακολουθούν να τίθενται διάφορα ερωτήματα. Ένα από αυτά είναι το ζήτημα αν αυτή ήταν προαναγγελθείσα ή/και σκηνοθετημένη - και προβλέψιμη. Επίσης τίθενται συναφή ερωτήματα: Ποιοι είναι οι λόγοι τους οποίους θα είχαν ορισμένοι διεθνείς δρώντες να μετέχουν σε ένα τέτοιο σκηνικό; Ποιά είναι η σχέση ανάμεσα στην κρίση των Ιμίων και το «κοινό ανακοινωθέν της Μαδρίτης» της 8ης Ιουλίου 1997; Θα επιχειρήσουμε μια προσέγγιση σ’αυτά τα ενδιαφέροντα ερωτήματα βασιζόμενοι κατ’αρχάς σε ορισμένα δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής που σημειώθηκαν αυτά τα γεγονότα. Οφείλει συχνά να εξετάζει κανείς τις δημοσιογραφικές εκδοχές (versions journalistiques) της άμεσης ιστορικής αλήθειας - η προσέγγιση της οποίας θεωρείται ένα μάλλον μη πραγματοποιήσιμο εγχείρημα για τους ίδιους τους ιστορικούς επιστήμονες[1]. Οι δημοσιογράφοι κατηγορούνται, όχι χωρίς λόγο, ότι οδηγούνται συχνά σε ιστοριογραφικές ψευδοαποκαλύψεις, τις οποίες δεν είναι σε θέση και/ή δεν έχουν τον χρόνο να επαληθεύσουν. Αλλά, ακόμα και με αυτά τα γνωρίσματα πονηρού πλαστογράφου της πραγματικότητας τα οποία αποδίδονται στα ΜΜΕ, αυτά δεν θα μπορούσαν, υπό ορισμένους όρους, να χρησιμεύσουν στην ιστορική/γεωπολιτική έρευνα; Το ζήτημα αυτό θέτει ο Γάλλος ιστορικός Jacques Le Goff, τιτλοφορώντας ενδεικτικά το κεφάλαιο βιβλίου του «η ιστορία και η δημοσιογραφία συναντώνται αλληλοελεγχόμενα χωρίς να συμμιγνύονται»[2]. Μπορεί κανείς να αναγνωρίσει ότι η πληροφορία μεταβιβάζεται συχνά υφιστάμενη ορισμένη αλλοίωση. Αλλά, θα προσχωρήσουμε στη γνώμη του Le Goff - που έχει ένα χρωμα μιας αισιοδοξίας ενός επιστήμονα – ότι ο γραπτός και ο ηλεκτρονικός τύπος μπορεί να συμβάλει στην ιστοριογραφία, συμπληρώνοντας μάλιστα τα κενά που αφήνουν οι ιστοριογραφικές γνώσεις. Αυτό βεβαίως με μια προυπόθεση: ότι ο ιστορικός ιδρύει και αναπτύσσει ορισμένους κανόνες επαλήθευσης και εξακρίβωσης (στάθμισης) των δημοσιογραφικών πληροφοριών.

         Θα αναφερθούμε πρώτα σε μια όχι τόσο γνωστή εκτίμηση του Μπιλ Κλίντον αναφορικά με πιθανή σύγκρουση Ελλάδας-Τουρκίας. Τον Ιανουάριο του 1995, η κυβέρνηση των ΗΠΑ αποφάσισε να πουλήσει στην Τουρκία τακτικούς πυραύλους ATACMS που διέθεταν μεγάλες επιθετικές δυνατότητες. Με σκοπό να αποσπάσει τη συναίνεση της Γερουσίας για την επιχείρηση αυτή ο πρόεδρος Κλίντον (Clinton) απηύθυνε μια επιστολή στους γερουσιαστές, με ημερομηνία 4 Ιανουαρίου 1996 (σε μια χρονική στιγμή που υπέβοσκε η «κρίση των Ιμίων»). Στο γράμμα, ο ηγέτης της «μοναδικής υπερδύναμης» (πλέον) επισήμαινε το «ενδεχόμενο μιας ελληνοτουρκικής σύγκρουσης», της οποίας αίτιο θα μπορούσαν να αποτελέσουν είτε τα υπάρχοντα ανάμεσα στα δύο κράτη προβλήματα - που έδειχναν να επιδεινώνονται -, είτε η κλιμάκωση ενός αιφνίδιου «θερμού  επεισοδίου» στο Αιγαίο. Αξίζει να αναφερθούν εκτενή αποσπάσματα του γράμματος ώστε να καταδειχθεί το πνεύμα των γεωστρατηγικών κινήτρων της τότε βορειοαμερικανικής κυβέρνησης.

         «...Συμμερίζομαι αρκετές από τις ανησυχίες σας. Ωστόσο, εκτιμώ ότι η πώληση των βλημάτων θα μπορούσε να εξυπηρετήσει μια ευρεία σειρά σημαντικών στρατηγικών συμφερόντων και να μην είναι καθόλου βλαπτική για την πολιτική μας στο κεφάλαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή για την προσπάθειά μας να σημειωθεί πρόοδος στο πρόβλημα της Κύπρου. Ενώ οι ΗΠΑ και οι άλλοι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ δεν αντιμετωπίζουν παρά μια περιορισμένη στρατηγική απειλή, η Τουρκία έχει απέναντί της μια σημαντική στρατηγική απειλή που εξακολουθεί. Η Τουρκία, περισσότερο από κάθε άλλο σύμμαχο στο ΝΑΤΟ, έχει ανάγκη μιας αναβάθμισης των αμυντικών ικανοτήτων της με στόχο την αποτροπή,  και περιπτώσεως δοθείσης, την καταπολέμηση μιας απειλής προερχόμενης από τη Συρία, το Ιράν, το Ιράκ... To ATACMS είναι ένα ημι-κατευθυνόμενο βλήμα, που χρησιμοποιείται συνήθως για να πληγούν στόχοι μεγάλης στρατηγικής σημασίας, όπως συστοιχίες πυραύλων και σταθμοί τηλεπικοινωνιών, που βρίσκονται στη Συρία καθώς και στο Ιράκ και το Ιράν...  Είμαι σύμφωνος μαζί σας ότι οι σχέσεις ανάμεσα στηνν Ελλάδα και την Τουρκία απέχουν πολύ από το να είναι ικανοποιητικές. Και πιστεύω ότι ο κίνδυνος μιας επιδείνωσης των προβλημάτων, ή ακόμα και επεισοδίων που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια ένοπλη σύγκρουση – το οποίο κανένα από τα εν λόγω μέρη δεν επιθυμεί και το οποίο θα μπορούσε να βλάψει σοβαρά τα συμφέροντα των ΗΠΑ – βαίνει αυξανόμενος. Ωστόσο, είμαι ανήσυχος για τις συνέπειες που θα μπορούσε να έχει το γεγονός να πειστεί η Τουρκία αναφορικά με μια εκ μέρους μας άρνηση να τη βοηθήσουμε να ικανοποιήσει τις νόμιμες στρατιωτικές ανάγκες της. Είναι συμφέρον μας, όπως είναι συμφέρον και για την Ελλάδα, να παραμείνει η Τουρκία πεπεισμένη για την σταθερότητα των στρατηγικών δεσμών με τη Δύση και με τις ΗΠΑ. Η πώληση των ATACMS θα συνέβαλε στην εκπλήρωση αυτού του στόχου... Κάνουμε πιο ενεργητικές προσπάθειες την επίλυση του κυπριακού προβλήματος. Ο ειδικός απεσταλμένος μας, ο Beatie επισκέφθηκε πρόσφατα τις πρωτεύουσες της περιοχής ώστε να προωθήσει τις συνομιλίες... Εξακολουθούμε να προτρέπουμε την Αγκυρα και την Αθήνα να προχωρήσουν σε μέτρα εμπιστοσύνης κατάλληλα να αποσοβήσουν μια ενδεχόμενη επιδείνωση  εξαιτίας ενός απροσδόκητου επεισοδίου που θα μετέβαλε την κατάσταση στο Αιγαίο. Εργαζόμαστε, στους κόλπους του NΑΤΟ, ώστε να εξαλειφθούν οι αιτίες που θα οδηγούσαν σε μια εκτράχυνση...»[3].

         Οι ΗΠΑ δεν θα επιθυμούσαν να εμπλακούν σε μια μεσολαβητική απόπειρα στην ελληνοτουρκική διαμάχη, για την οποία δεν θα είχαν εξασφαλίσει την πολιτική συναίνεση των ενδιαφερόμενων ιθυνουσών ελίτ. Σύμφωνα με σειρά ενδείξεων, η Ουάσιγκτον εκτιμούσε ότι δεν είχε ακόμα δημιουργηθεί το απαραίτητο κλίμα. Εξάλλου, η Τουρκία διάνυε από το τελευταίο τετράμηνο του 1995 μια πολύμηνη περίοδο νέας πολιτικής αστάθειας. Ο σχηματισμός κυβέρνησης συνασπισμού ανάμεσα στo Κόμμα του Ορθού Δρόμου (Doĝru Yol Partisi, DYP) και το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας (Ana Vatan Partisi, ΑVΡ) - των οποίων ηγούνταν  η Τανσού Τσιλέρ (Tansu Çiller) και ο Μεσούτ Γιλμάζ (Meşut Yilmaz) - δεν φαινόταν εύκολος, ούτε βιώσιμος. Αφετέρου, στην Ελλάδα η επιδείνωση της υγείας του πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου (είσοδος στο Ωνάσειο) δημιούργησε μια κατάσταση «ακέφαλης κυβέρνησης» και πολιτικής αβεβαιότητας. Από την πλευρά του ο ειδικός απεσταλμένος για το Κυπριακό Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ (Richard Holbrook) είχε επισημάνει ότι «το κλειδί μιας θετικής εξέλιξης το κρατάει η Αγκυρα». Η παράταση της πολιτικής αστάθειας καθιστούσε επισφαλή κάθε εκ μέρους του πρωτοβουλία - ενώ ήταν επικείμενη και η αντικατάστασή του από τον Τζών Κόρνμπλουμ (John Cornbloom). Εξάλλου, ο Υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας Θεόδωρος Πάγκαλος εμφανιζόταν να μην έχει ιδιαίτερη προτίμηση στον αμερικανικό «ακτιβισμό» αναφορικά με την Κύπρο. Στις 26 Ιανουαρίου του 1996, ο Πάγκαλος γνωστοποίησε ότι τον απασχολούσε περισσότερο ο διορισμός ενός ειδικού απεσταλμένου (émissaire spécial) από την Ε.Ε., ο οποίος θα ήταν επιφορτισμένος με την αποστολή να προωθήσει λύση στο Κυπριακό πρόβλημα. Η νέα προσέγγιση της Αθήνας εμφανιζόταν έτσι να ευνοεί μια μετάβαση από το «αμερικανοκεντρικό» πλαίσιο επίλυσης σε μια διαδικασία υπό την αιγίδα της Ε. Ε.

         Στην εν λόγω συγκυρία, στα τέλη Ιανουαρίου του 1996 εκδηλώθηκε μια νέα αντιπαράθεση εδαφικής κυριαρχίας ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία (κρίση των Ιμίων). Αυτή η ιδιαίτερα σοβαρή ένταση στο Αιγαίο ήρθε με εκρηκτικό τρόπο στο φως της δημοσιότητας. Η «κρίση των Ιμίων», όπως ονομάσθηκε η αναμέτρηση ανάμεσα στην Τουρκία και την Ελλάδα αναφορικά με το διεθνές καθεστώς του συμπλέγματος των δύο βραχονησίδων Ιμια (Καρντάκ στα τουρκικά) διαδραματίστηκε σε μια περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στο ελληνικό νησί Κάλυμνος και τις απέναντι τουρκικές ακτές - δηλαδή στην περιοχή των Δωδεκανήσων. Η «κρίση των Ιμίων» χαρακτηρίστηκε και ως «πόλεμος των σημαιών» («Bayrak savasι» στα τουρκικά, τίτλος που εγκαινιάστηκε από την εφημερίδα μεγάλης κυκλοφορίας Χουριέτ)[4].

Ιμια

Στον ουρανό του Αιγαίου, στις 30 και 31 Ιανουαρίου 1996, σημειώθηκαν θεαματικές αναμετρήσεις μαχητικών αεροσκαφών ενώ στο αρχιπέλαγος εκτελούνταν πλόες και περιπολίες σημαντικών ναυτικών δυνάμεων των δύο εμπλεκόμενων παρόχθιων χωρών. Όλα αυτά είχαν οδηγήσει σε μια τόσο επικίνδυνη αύξηση της έντασης τις συγκεκριμένες ημέρες ώστε το ρίξιμο ακόμα και ενός πυροβολισμού κινδύνευε να προκαλέσει έκρηξη, ένοπλη σύγκρουση των δύο κρατών. Καθοριστική για την εκτόνωση υπήρξε η ενεργή παρέμβαση της Ουάσιγκτον, η οποία ασκήθηκε μάλιστα στο περισσότερο υψηλό επίπεδο, δηλαδή από τον ίδιο τον πρόεδρο των ΗΠΑ. Στις 30 Ιανουαρίου, η Ουάσιγκτον δήλωσε διατεθειμένη να προσφέρει τις καλές υπηρεσίες της ως μεσολαβητής ανάμεσα στα δύο κράτη. Οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στην Ουάσιγκτον και την Αγκυρα αφενός και την Ουάσιγκτον και την Αθήνα αφετέρου διεξάχθηκαν και με απευθείας τηλεφωνικές συνομιλίες.

          Κατά την διάρκεια των διαπραγματεύσεων αυτών ένα απόσπασμα Τούρκων καταδρομέων πέτυχε να καταλάβει, τις πρώτες πρωινές ώρες της 31^ης Ιανουαρίου, την ανατολικότερη (μικρή) νησίδα των Iμίων - στην οποία δεν είχαν αποβιβασθεί για φύλαξη ελληνικές δυνάμεις -, και να υψώσει εκεί την τουρκική σημαία. Aυτό αποτέλεσε το κορύφωμα της κρίσης. Η Aθήνα βρέθηκε τότε ενώπιον του διλήμματος: είτε να επιχειρήσει να ανακαταλάβει διά της βίας (manu militari) τη μικρή Ιμια (με όλες τις συνέπειες που θα μπορούσε να έχει μια τέτοια πράξη εν μέσω του συγκεκριμένου κλίματος υψηλής έντασης) είτε να αποδεχθεί τη μεσολαβητική αμερικανική πρόταση. Η κυβέρνηση Σημίτη υιοθέτησε τελικά  τη δεύτερη επιλογή. Η οξεία, πολεμικού χαρακτήρα, φάση της κρίσης τερματίσθηκε, περί την 6^η πρωινή ώρα της 31^ης Ιανουαρίου, με μια αμοιβαία συμφωνία στρατιωτικής απεμπλοκής της Αθήνας και της Αγκυρας: Τα δύο κράτη δέχονταν α) απομάκρυνση των στρατιωτικών δυνάμεων (καταδρομείς, πλοία, αεροπλάνα) και των σημαιών τους από τα Ιμια και την θαλάσσια περιοχή που τις περιβάλλει. β) επάνοδο στο  «statut quo ante», δηλαδή στην κατάσταση που προυπήρχε[5]. Όμως, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις που αναπτύχθηκαν εκατέρωθεν δεν υπήρξαν αναίμακτες: Είχαν ως συνέπεια, εκτός των άλλων και τον θάνατο τριών στελεχών του ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού[6] μετά από πτώση του ελικοπτέρου «ΠΝ21» στο οποίο επέβαιναν τη νύχτα της 31ης Ιανουαρίου 1996. Το ελικόπτερο βρισκόταν σε αποστολή αναγνώρισης κατειλημμένου εδάφους, αφού είχε εντοπίσει Τούρκους κομάντος στη δυτική νησίδα. Το ελικόπτερο ανελκύστηκε, και τις πρώτες ώρες της ανέλκυσης διέρρευσε ότι η άτρακτος βρέθηκε «κόσκινο» από τις σφαίρες. Στη συνέχεια ο τότε υπουργός Εθνικής Άμυνας Γεράσιμος Αρσένης ανακοίνωσε ότι «Δεν ήταν τρύπες από σφαίρες, ήταν από τα πριτσίνια που είχαν ξεκολλήσει όταν συγκρούστηκε με την θάλασσα και εν συνεχεία βυθίστηκε με αποτέλεσμα η πίεση να τα ξεκολλήσει». Αυτή παρέμεινε για αρκετά χρόνια η επίσημη ελλαδική εκδοχή[7]. Το Νοέμβριο του 2005, ο δημοσιογράφος Tutkun Akbaş δημοσίευσε αποκαλυπτικό ρεπορτάζ σύμφωνα με το οποίο η πτώση του ελικοπτέρου οφειλόταν σε κατάρρευση των ηλεκτρονικών συστημάτων του ελικοπτέρου. Αυτή επήλθε μετά από παρεμβολές που πραγματοποιούνταν από το «Κέντρο Πολεμικών Επιχειρήσεων» του Πολεμικού Ναυτικού της Τουρκίας στο ναύσταθμο του Aksas, κοντά στην περιοχή των Ιμίων[8].

          Προοίμιο ή μάλλον πρώτο επεισόδιο της κρίσης των Ιμίων ήταν ένα περιστατικό που σημειώθηκε στις 26 Δεκεμβρίου του 1995, η προσάραξη ενός τουρκικού εμπορικού σκάφους (φορτηγού), του Figen Akat, στη θαλάσσια περιοχή των Ιμίων - για την οποία η κάθε μια από τις δύο χώρες θεωρούσε ότι βρισκόταν εντός των ορίων των χωρικών υδάτων της. Την ίδια μέρα κατέφθασε στο σημείο του περιστατικού ελληνικό ρυμουλκό το οποίο δήλωσε έτοιμο να παράσχει βοήθεια για την αποκόλληση. Ομως ο κυβερνήτης του φορτηγού απέρριψε την προσφορά, επικαλούμενος την άποψή του ότι η νησίδα ανήκει στην Τουρκία. Τελικά, στις 28 Δεκεμβρίου, ελληνικά ρυμουλκά αποκόλλησαν το φορτηγό και το οδήγησαν στο τουρκικό λιμάνι Külük, στην απέναντι ακτή, σε απόσταση 3,5 ναυτικών μιλίων από  το σύμπλεγμα των Ιμίων. Η πράξη αυτή, η οποία συνιστούσε ενέργεια ασκήσεως κυριαρχικών δικαιωμάτων, ερχόταν να αποδείξει ότι το εν λόγω σύμπλεγμα των βραχονησίδων βρίσκεται  εντός των ορίων της ελληνικής κρατικής κυριαρχίας. Ταυτόχρονα, η ενέργεια των ελληνικών ρυμουλκών είχε και την έννοια μιας διασκέδασης των ανησυχιών ενός «σκηνοθετημένου» (από την Τουρκία) επεισοδίου. Η Aγκυρα, δεν μπορούσε παρά να αποφύγει να προετοιμάσει ένα επεισόδιο, το οποίο θα κατέληγε στο να αποδείξει την ορθότητα των θέσεων της Ελλάδας.

         Λίγες μέρες πριν από την κορύφωση της κρίσης ο τότε δήμαρχος Καλύμνου Δημήτρης Διακομιχάλης και μια μικρή ομάδα Ελλήνων πολιτών προχώρησαν στην ύψωση μιας ελληνικής σημαίας στη μία εκ των βραχονησίδων Ιμια, ως ένδειξη της κυριαρχίας της Ελλάδας σ’αυτήν. Ακολούθησε μια επιχείρηση Τούρκων δημοσιογράφων διά μέσου ελικοπτέρου, οι οποίοι κατέβασαν την ελληνική σημαία και τοποθέτησαν τη σημαία της Τουρκίας.

Τούρκοι δημοσιογράφοι τοποθετούν στα Ιμια την τουρκική σημαία

         Η γαλλική εφημερίδα Le Monde έγραφε διερωτώμενη: «Πως δύο χώρες, που είναι αντίπαλοι αλλά και σύμμαχοι στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ, έφθασαν να έρθουν αντιμέτωπες για κάποιες ακατοίκητες νησίδες, των οποίων η μόνη αναγνωρισμένη χρησιμότητα είναι ότι χρησιμεύουν ως στάση για πικνικ των τουριστών των κρουαζιεροπλοίων»; Και πρόσθετε αμέσως μετά: «...Τα εθνικιστικά ΜΜΕ των δύο χωρών έχουν βαριές ευθύνες σ’αυτή την παράλογη κρίση, η οποία είχε αρχίσει τον Δεκέμβριο του 1995, όταν ένα τουρκικό πλοίο προσάραξε στους εκεί βράχους»[9].

         Στις 29 Δεκεμβρίου 1995, το υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας απέστειλε, με την συνήθη ταχυδρομική οδό, στον πρέσβη της Ελλάδας στην Αγκυρα μια - σύντομη ως προς το περιεχόμενο - διπλωματική νότα που αφορούσε τις νησίδες, στη μια εκ των οποίων είχε εξοκείλει το προαναφερόμενο φορτηγό Φιγκέν Ακάτ. Ο Ελληνας πρέσβης πληροφορούνταν ότι η Τουρκία θεωρεί το σύμπλεγμα των βραχονησίδων Ιμια (τις αποκαλούσε με την τουρκική ονομασία Καρντάκ) ως τμήμα του εδάφους της. «Από διοικητική άποψη, (αυτές οι νησίδες) βρίσκονται στην δικαιοδοσία της επαρχίας της Μούγλα (στο κτηματολόγιο της οποίας είναι μάλιστα καταχωρισμένες), ανήκουν στο il (Νομό) του Μποντρούμ (Aλικαρνασσός), και από γεωγραφική άποψη είναι μέρος του köy (κοινότητα) Kαράκαγια»[10]. Σύμφωνα με τη γνώμη του Aλκη Κούρκουλα (σε βιβλίο που εκδόθηκε το 1997), ήταν ανεξακρίβωτο αν η νότα αυτή αποτελούσε έργο Τούρκων διπλωματών ή αν είχε συνταχθεί από ορισμένες υπηρεσίες των τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΤΕΔ). Κατά την διάρκεια της εν λόγω περιόδου, στους κόλπους των τελευταίων με δυσκολία κρύβονταν ο εκνευρισμός και η ανησυχία τους. Αυτή η στάση συσχετιζόταν από τον Αλκη Κούρκουλα με μια πρωτοβουλία του ελληνικού υπουργείου Εθνικής Αμυνας που επιδίωκε την εκτέλεση έργων υποδομής πάνω σε ορισμένες ακατοίκητες νησίδες του Αιγαίου[11].

         Στις 10 Ιανουαρίου 1996, ο Ελληνας πρέσβης στην Αγκυρα επέδωσε διπλωματική νότα που είχε συνταχθεί από τις αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου των Εξωτερικών. Σύμφωνα με τη διακοίνωση αυτή, η Aθήνα δεν αναγνώριζε κυριαρχία  της Τουρκίας στις βραχονησίδες Ιμια, την οποία διεκδικούσε η τελευταία. Η Ελλάδα δήλωνε ότι απέκτησε αυτό το  σύμπλεγμα βραχονησίδων το 1947 δυνάμει της Συνθήκης Ειρήνης των Παρισίων[12], μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα Ιμια εκχωρήθηκαν στην Ελλάδα σύμφωνα με το άρθρο 14 της Συνθήκης Ειρήνης των Παρισίων (10 Φεβρουαρίου του 1947) όπου προβλέπεται ότι η Ιταλία εκχωρεί στην Ελλάδα εν πλήρει κυριαρχία τις νήσους της Δωδεκανήσου απαριθμούμενες: Αστυπάλαια, Ρόδο, Χάλκη, Κάρπαθο, Κάσο, Τήλο, Νίσυρο, Κάλυμνο, Λέρο, Πάτμο, Λειψούς, Σύμη, Κώ και Καστελόριζο ως και τις παρακείμενες νησίδες. Τα Ιμια μνημονεύονται (και με την τουρκική ονομασία Καρντάκ) ρητά και ειδικά, στο ιταλο-τουρκικό σύμφωνο του 1932, το οποίο αφορούσε την οριοθέτηση της θαλάσσιας ζώνης ανάμεσα στις μικρασιατικές τουρκικές ακτές (χερσόνησος της Ανατολής) και στο αρχιπέλαγος των Δωδεκανήσων (τα οποία τότε βρίσκονταν υπό την κυριαρχία της Ιταλίας). Αυτό γίνεται στο σημείο 30 του ιταλοτουρκικού πρακτικού (procès-verbal), το οποίο υπογράφηκε στην Aγκυρα στις 28 Δεκεμβρίου 1932 και αφορούσε τον ακριβή καθορισμό της θαλάσσιας συνοριακής γραμμής ανάμεσα στην Τουρκία και την Ιταλία. Η Τουρκία είχε αποδεχτεί το καθεστώς κυριαρχίας της Ελλάδας στα νησιά αυτά.

       Στις 15 Ιανουαρίου 1996 παραιτήθηκε ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου, που νοσηλευόταν στο «Ωνάσειο». Την επόμενη (16 Ιανουαρίου) το Υπουργείο Εξωτερικών αντιλαμβανόμενο το παιγνίδι των Τούρκων ζήτησε αυξημένα μέτρα επαγρύπνησης στην περιοχή των Ιμίων από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας.

Πρωτόκολλο του 1932 Οριοθετική γραμμή

Γεωγραφικά σημεία Τουρκική πλευρά
Στίξη	Ονομασία στο κείμενο	Σύγχρονη ονομασία
A	Mordala I.
B	Kara Ada	Kara Ada
C	Guirejik I.	Gürecik Adası
D	Utchian I.	Kargı Adası
E	Arkialla Pt.
F	Hussein Pt.	Hüseyin Burnu
G	Lodo	Yassıada
H	Atsaki	Topan Adası / Zouka
I	Kato I.	Çavuş Adası
J	Pondikusa	Büyükkiremit Adası
K	Sandama Peninsula	İnce Burnu
L	C. Monodendri	Tekeağaç
Ιταλική (και αργότερα Ελληνική) πλευρά
Στίξη	Ονομασία στο κείμενο	Σύγχρονη ονομασία
A	C. Phuka	Ag. Fokas
B	Luro Pt	Akr. Psalidi
C	Kum Pt.	Akr. Ammoglossa
D	C. Russa	Akr. Roussa
E	Vasiliki Pt.	Vasiliki
F	Karapsili Pt.	Akr. Atsipas
G	Kardak (Rks)	Imia/Kardak
H	Kalolimno	Kalolimnos
I	Agia Kiriaki	Ag. Kiriaki
J	Pharmako	Farmakonisi
Πηγή: Κείμενο της συνθήκης του 1932 για τα σύνορα, και σύγχρονοι χάρτες της περιοχής.

     Εξάλλου, με διάταξη της Συνθήκης Ειρήνης των Παρισίων του 1947 το Δωδεκανησιακό αρχιπέλαγος προβλεπόταν να παραμείνει αποστρατιωτικοποιημένη περιοχή. Το 1974, μετά την πραγματοποίηση της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, την προβολή διεκδικήσεων στο Αιγαίο Πέλαγος εκ μέρους της Τουρκίας και τη δημιουργία και ανάπτυξη της τουρκικής «Στρατιάς του Αιγαίου», η Ελλάδα θεώρησε τις σχετικές με την αποστρατιωτικοποίηση διατάξεις της προαναφερόμενης συνθήκης άκυρες λόγω μεταβολής των συνθηκών. Κατά συνέπεια, προχώρησε στην αναστρατιωτικοποίηση των Δωδεκανήσων για να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει την τουρκική πολεμική μηχανή που αναπτύχθηκε στις απέναντι μικρασιατικές ακτές[13].

     Κατά πόσο ήταν προαναγγελθείσα ή/και σκηνοθετημένη - και ενδεχομένως προβλέψιμη - η κρίση στα Ιμια; Αναφερθήκαμε ήδη στην εκτίμηση του Μπιλ Κλίντον αναφορικά με πιθανή σύγκρουση Ελλάδας-Τουρκίας. Ο Αλκης Κούρκουλας[14], συγγραφέας του προαναφερθέντος βιβλίου - δημοσιογράφος και το 1997 είχε διατελέσει ανταποκριτής για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο της δεκαπενταετίας του Αθηναïκού Πρακτορείου Ειδήσεων στην Τουρκία - παρέθετε μια λεπτομερή ανάλυση η οποία επιχειρούσε να εξηγήσει/αποδείξει την περίπλοκη σχέση που υπήρχε ανάμεσα στην επικίνδυνη κρίση των Ιμίων και στους εσωτερικές πολιτικές αντιπαλότητες στην Τουρκία. Σύμφωνα με προαναφερθέν δημοσίευμα της, η εφημερίδα Hürriyet[15] δικαιολογούσε τους δημοσιογράφου της οι οποίοι αφαίρεσαν από τα Ιμια την ελληνική σημαία και ύψωσαν στη θέση της την τουρκική υποστηρίζοντας ότι η ενέργειά τους αποτελούσε απάντηση στην προγούμενη πράξη των Ελλήνων που επιδίωξαν να «δείξουν ότι η νησίδα είναι ελληνική». Όμως, σύμφωνα με άλλο ρεπορτάζ, η επιχείρηση των Τούρκων δημοσιογράφων προαναγγέλθηκε από το τουρκικό υπουργείο των Εξωτερικών. Σ’αυτό το ρεπορτάζ τουρκικοί διπλωματικοί κύκλοι φέρονταν να έχουν διατυπώσει σχόλια σε δριμύ ύφος αναφορικά με μια σύσκεψη στην Αθήνα - που είχε πραγματοποιηθεί την παραμονή της επιχείρησης των Τούρκων δημοσιογράφων - στην οποία συμμετείχαν ο νεοεκλεγείς - από την Κοινοβουλευτική ομάδα του κυβερνώντος ΠΑΣΟΚ - πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης και οι υπουργοί των Εξωτερικών και των Εσωτερικών[16].

          Μια άλλη άποψη που υπογράμμιζε το ευρύτερο διεθνοπολιτικό συγκείμενο μέσα στο οποίο εκτυλίχθηκε η κρίση των Ιμίων διατύπωνε ο Τάκης Φωτόπουλος - καθηγητής (London School of Economics), γνωστός θεωρητικός της απεξάρτησης της Ελλάδας από τις καπιταλιστικές μητροπόλεις και υπέρμαχος της άμεσης δημοκρατίας: «...Οι εκσυγχρονιστικές ελίτ που ασκούν σήμερα την εξουσία στην Ελλάδα καθώς και στην Τουρκία, έχουν τον ίδιο περίπου βαθμό οικονομικής, στρατιωτικής και πολιτικής εξάρτησης από τη Δύση. Εάν, επομένως, η μια από τις δυό ελίτ, παίζει σήμερα ρόλο περιφερειακής υπερδύναμης, αυτό δεν καθορίζεται από τις επιθυμίες της (οι ελίτ και των δύο χωρών θα ποθούσαν παρόμοιο ρόλο), αλλά από τα στρατηγικά σχέδια των κυρίαρχων δυνάμεων. Σήμερα η τουρκική ελίτ, πράγματι, παίζει ρόλο «ιμπεριαλιστικής» περιφερειακής υπερδύναμης. Και ο ρόλος αυτός της ανετέθη από τη Δύση και κυρίως από τις ΗΠΑ... Η θεμελιακή όμως προυπόθεση πάνω στην οποία στηρίζεται ο σημερινός ρόλος της Τουρκίας είναι ότι η παρούσα εκσυγχρονιστική ελίτ θα εξακολουθήσει να βρίσκεται στην εξουσία, ώστε να μπορεί η χώρα να παίζει το ρόλο του εξαρτημένου υπο-ιμπεριαλισμού. Αυτό που κυριολεκτικά τρέμει η Δύση είναι η τυχόν κατάκτηση της εξουσίας από κάποιο αυτόνομο φονταμενταλιστικό κίνημα, που θα επαναλάμβανε το φιάσκο του Σάχη… Ο κίνδυνος αυτός είναι απόλυτα ορατός σήμερα, όταν με τις εκλογές του Δεκέμβρη οι φονταμενταλιστές τετραπλασίασαν τη βουλευτική τους δύναμη… Εκείνο λοιπόν που επιδιώκεται με την κρίση στο Αιγαίο είναι η εξασφάλιση της εκσυγχρονιστικής ελίτ στην τουρκική ηγεσία. Όμως ο μόνος τρόπος για την επίτευξη του στόχου αυτού είναι η «ὐπερφαλάγγιση» των φονταμενταλιστών στον εθνικιστικό τομέα…»[17].

         Σε κάθε περίπτωση, η προαναφερόμενη νεοφανής τουρκική διεκδίκηση, πέραν του ότι αφορούσε ένα τμήμα του εδάφους της Ελλάδας, συνδυαζόταν με αναφορά σε «γκρίζες ζώνες» νησιωτικών εδαφών σε ένα αρκετά εκτεταμένο τμήμα του Αιγαίου Πελάγους[18]. Με μια μεθοδευμένη προσπάθεια που αποσκοπούσε στον περιορισμό και την απεμπόληση  των εθνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας, η Τουρκία δημιούργησε κατ’αυτόν τον τρόπο μια νέα «ελληνοτουρκική διαφορά» στο Αιγαίο.

         Μια σειρά νησιών - Οινούσσες, Ψέριμος, Καλόλιμνος, Ιμια, Γαïδουρονήσι, νησιά που βρίσκονται βορειοανατολικά της Κρήτης, αλλά και ένα νησί του Αργοσαρωνικού - και πολλές βραχονησίδες «συνεχίζουν να βρίσκονται υπό την κυριαρχία της Τουρκίας, που είναι διάδοχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας». Αυτές οι ωμές διεκδικήσεις διατυπώνονταν σε εγχειρίδιο των Στρατιωτικών Ακαδημιών της Τουρκίας, το περιεχόμενο του οποίου έφερε στη δημοσιότητα η εφημερίδα Καθημερινή το Μάιο του 1997[19].

         Eξάλλου, σε άρθρο του (δημοσιεύτηκε 17 χρόνια μετά την κρίση των Ιμίων) ο Μιχάλης Ιγνατίου επισήμαινε, εν είδει υστερογράφου: «…Πέρασαν κιόλας 17 χρόνια από την «ήττα» στα Ίμια. Και χρησιμοποιώ τη λέξη ήττα επίτηδες, καθώς αναφέρομαι στο «γκριζάρισμα» του Αιγαίου Πελάγους, που πέτυχε η τουρκική διπλωματία. Ένα πράγμα επιθυμώ να καταθέσω, καθώς είμαι από τους ελάχιστους Έλληνες, που έχουν μελετήσει όλα τα έγγραφα για τα Ίμια και για τη συμφωνία Ντερμιρέλ-Σημίτη στη Μαδρίτη[20]. Η δημοσιογραφία και οι λειτουργοί της αποδείχθησαν κατώτεροι των περιστάσεων, διότι τη στιγμή που ηρέμησαν τα πράγματα, έβαλαν φωτιά που θα μπορούσε να οδηγήσει σε ελληνοτουρκικό πόλεμο με πολλούς νεκρούς και καταστροφές…»[21].

          Η ελληνοτουρκική συμφωνία απεμπλοκής από τα Ιμια της 30ής Ιανουαρίου 1996 ήταν γραπτή. Τη μυστική συμφωνία με τους Αμερικανούς για την κρίση των Ιμίων και το πώς η ελληνική διπλωματία αποδέχθηκε, εμμέσως, ότι τα νησιά αυτά αποτελούν «γκρίζα ζώνη» αποκάλυψε επιστολή του τότε υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Γουόρεν Κρίστοφερ (Warren Cristopher), που ήρθε στο φως της δημοσιότητας δεκαπέντε χρόνια αργότερα από την εφημερίδα ΄΄Η Καθημερινή’’[22]. Η επιστολή απευθυνόταν προς τον τότε υπουργό Εξωτερικών της Ελλάδας, Θεόδωρο Πάγκαλο, και προς τον Τούρκο ομόλογό του, Ντενίζ Μπαïκάλ, έφερε ημερομηνία 2 Φεβρουαρίου 1996. Ανέφερε ότι οι κυβερνήσεις των δύο χωρών δεσμεύθηκαν να απομακρύνουν στρατιώτες, πλοία και σημαίες από τα Ίμια και την γύρω περιοχή, αλλά και να μην επιστρέψουν σε αυτήν. Στην επιστολή υπογραμμιζόταν η ανάγκη δέσμευσης της Ελλάδας και της Τουρκίας ως προς το ότι κάθε πλευρά «δεν θα τοποθετήσει τη σημαία της ή οπλισμένο προσωπικό στις νησίδες ούτε θα τοποθετήσει πλοία κοντά στις νησίδες». Με τον τρόπο αυτό, οι ΗΠΑ ανέλαβαν, πέραν του ρόλου μεσολαβητή, και αυτόν του εγγυητή των συμφωνηθέντων, καθώς ο Αμερικανός διπλωμάτης Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, που διαχειρίσθηκε την κρίση, ανησυχούσε για τον κίνδυνο νέου επεισοδίου και πιθανής σύρραξης εάν η μία ή η άλλη πλευρά δεν τηρούσε τις προφορικές δεσμεύσεις της. Μία ημέρα νωρίτερα, την 1η Φεβρουαρίου 1996 ο εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών των Η.Π.Α. δήλωνε ότι «οι Η.Π.Α. δεν αναγνωρίζουν ελληνική ή τουρκική κυριαρχία στα Ίμια/Καρντάκ και πιθανολογείται ύπαρξη και άλλων νησίδων στην ίδια κατάσταση». Το απαντητικό κείμενο του Θ. Πάγκαλου αποκαλύφθηκε μια ημέρα αργότερα από την εφημερίδα «Δημοκρατία». Όπως προκύπτει από τα αποκαλυπτικά δημοσιεύματα, ο τότε υπουργός Εξωτερικών Θ. Πάγκαλος με επιστολή προς τον ομόλογό του των ΗΠΑ Γ. Κρίστοφερ - φέρει ημερομηνία Παρασκευή 9 Φεβρουαρίου 1996 - παρείχε γραπτή επιβεβαίωση της «συμφωνίας απεμπλοκής» της 30ής Ιανουαρίου 1996. 
     Στις 30 Ιανουαρίου του 2015 συμπληρώθηκαν δεκαεννέα χρόνια από τα γεγονότα που αποτέλεσαν την κρίση στα Ιμια που οδήγησε στις μόνιμες τουρκικές αναφορές σε «γκρίζες ζώνες» νησιωτικών εδαφών του Αιγαίου Πελάγους. Στις πρόωρες εκλογές της 25^ης Ιανουαρίου πρώτευσε ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. και … παραδόξως σχημάτισε κυβέρνηση συνεργασίας με τους ΑΝ.ΕΛΛ., δυσαρεστώντας ορισμένους στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Η δυσαρέσκεια στην τελευταία περίπτωση εκφράστηκε από διαφόρους παράγοντες, ιδιαίτερα τους Γερμανούς (κυβέρνηση Μέρκελ-Σόιμπλε, πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Μάρτιν Σούλτς). Στην πρώτη αντίδραση της τουρκικής κυβέρνησης για τις εκλογές στην Ελλάδα, ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου δήλωσε για το Κυπριακό ότι στις διαδικασίες υπάρχει καθυστέρηση λόγω «της αποχώρησης της ε/κ πλευράς από τραπέζι διαπραγματεύσεων». Σαν να μην ήταν η Τουρκία που αρνούνταν να σεβαστεί τα κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών μελών της ΕΕ για έρευνα και εκμετάλλευση φυσικών πόρων στην Αποκλειστική Οικονομική τους Ζώνη, σύμφωνα και με τη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS). Και σαν να μην υπήρχε η πειρατική εισβολή του τουρκικού ερευνητικού σκάφους «Χαϊρεντίν Μπαρμπαρός» στην ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας. Εξάλλου, ήταν γνωστό ότι γίνονταν βολιδοσκοπήσεις από τα Ηνωμένα Έθνη για εμπλοκή και Τουρκο/κυπρίων στο φυσικό αέριο. Η Τουρκία επιθυμεί να συνεργαστεί με τη νέα κυβέρνηση της Ελλάδας «ώστε να επαναρχίσουν οι διαπραγματεύσεις στο Κυπριακό και να μειωθεί η ένταση στην Ανατολική Μεσόγειο», δήλωσε ο Τούρκος Υπουργός. Σύμφωνα με τον Τσαβούσογλου, και ο ηγέτης του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξης Τσίπρας είχε αναφέρει στον πρωθυπουργό Αχμέτ Νταβούτογλου την επιθυμία του να συνεργαστεί με την τουρκική κυβέρνηση αν εκλεγόταν, σε συνάντηση που είχαν στην Αθήνα στις 5 Δεκεμβρίου. H επέτειος της κρίσης των Ιμίων σημαδεύτηκε από τη χειρονομία του νέου υπουργού Εθνικής Αμυνας Πάνου Καμμένου να ρίξει στεφάνι από ελικόπτερο του στρατού ξηράς - μαζί με τους Αρχηγούς Αεροπορίας και Ναυτικού[23].

Θεόδωρος Μπατρακούλης

Δρ Πανεπιστημίου Παρισίων

---

[1] William H. McNeill, Mythistory and other essays, Chicago: The University of Chicago Press, 1986.

[2] Jacques Le Goff, La nouvelle histoire, Paris: Editions Complexe, 2006, σσ. 232 κ.εξ. Ο τίτλος του σχετικού κεφαλαίου στα γαλλικά είναι «L’histoire et le journalism se recoupent sans se confondre».

[3] Πρβλ. Νίκος Mαράκης, «Μην κάνετε την Τουρκία περιφερειακή δύναμη», To Βήμα, 21.01.1995. Επίσης Ν. Mαράκης,, «Ο Κλίντον φοβάται μια σύγκρουση στο Αιγαίο», To Βήμα, 28.01.1996.

[4] Hürriyet, 28.01.1996. Πρβλ. Αθανάσιος Στριγάς, «Aιγαίο, η θάλασσα του πολέμου», Αθήνα Nέα Θέσις, 1997, σσ. 301 κεξ.

[5] Πρβλ. Carol Migdalovitz, «Greece and Turkey: The Rocky Islet Crisis», CRS-Report for Congress, 07.03.1996. Για λεπτομερείς αναφορές στα γεγονότα της κρίσης των Ιμίων, βλ. Nίκος Κουρής, Eλλάδα-Τουρκία: Ο πεντηκονταετής πόλεμος, Αθήνα: Nέα Σύνoρα, 1997. Ο συγγραφέας Ν. Κουρής ήταν υφυπουργός Εθνικής Αμυνας κατά την χρονική στιγμή της κρίσης των Ιμίων.

[6] Οι τρεις αξιωματικοί του Πολεμικού Ναυτικού (υποπλοίαρχος - μετά θάνατον κατ’απονομήν αντιναύαρχος - Χριστόδουλος Καραθανάσης, 34 ετών, κυβερνήτης, (υποπλοίαρχος - μετά θάνατον αντιναύαρχος - Παναγιώτης Βλαχάκος, 31 ετών, συγκυβερνήτης και αρχικελευστής - μετά θάνατον Πλοίαρχος - Εκτωρ Γιαλοψός, 29 ετών, χειριστής συσκευών) αποτελούσαν το πλήρωμα του μοιραίου ελικοπτέρου τύπου ΑΒ 212, που προερχόταν από την Ελληνική φρεγάτα «Ναυαρίνο».

[7] Δεκαoκτώ χρόνια μετά την κρίση των Ιμίων και την τραγική κατάληξη της πτώσης του ελικοπτέρου «ΠΝ21», οι αιτίες της πτώσης παρέμεναν αδιευκρίνιστες. Ωστόσο, ενισχυόταν από την εξέταση των γεγονότων το ενδεχόμενο κατάρριψής του από τουρκικά πυρά που έβαλλαν είτε οι καταδρομείς είτε ένα από τα τουρκικά πλοία της περιοχής. Πρβλ. «Τι πραγματικά συνέβη με το «ΠΝ21» στα Ίμια; - Επικρατέστερη πλέον η εκδοχή της κατάρριψης», 03.02.2013, http://www.defencenet.gr/defence/item/. Προσπελάστηκε 21.02.2013.

[8] Tutkun Akbaş, «Yunanistan kardak’ ta elektonik harple felç oldu» (Κατέρρευσε το ηλεκτρονικό πολεμικό σύστημα της Ελλάδας στα Ίμια), 19.11.2005, ιστοσελίδα της τουρκικής εφημερίδας Habertürk (προσπελάστηκε 22.01.2015). Ο Tutkun Akbaş είναι γνωστός Τούρκος δημοσιογράφος. Πρβλ. Νίκος Χειλαδάκης, «Γιατί έπεσε το ελικόπτερο στα Ιμια;», 19.01.2015, http://exomatiakaivlepo.blogspot.gr/

[9] Nicole Pope, «Une intervention de BiIl Clinton apaise le conflit gréco-turc», Le Monde 01.02.1996.

[10] Aλκης Κούρκουλας, Ιμια, Κριτική προσέγγιση του τουρκικού παράγοντα, Αθήνα: I. Σιδέρης, 1997, σ. 29.

[11] A. Κούρκουλας, Ιμια, Κριτική προσέγγιση του τουρκικού …, 1997, όπ. π., σ. 30.

[12] Πρβλ. Constantin Economidés, «Les îlots d’Imia dans la mer Egée: Un différend créé par la force», Revue Générale de Droit international Public, 1997-2, σσ. 323-352.

[13] Πρβλ. αναφορικά με μια αντίληψη του ζητήματος της ανάπτυξης στρατιωτικών δυνάμεων στις ακτές της Μικράς Ασίας και στα Δωδεκάνησα, το ενδιαφέρον άρθρο τουρκικής πολιτικής επιθεώρησης, με τίτλο «Yunanlι nereden ve neden korkuyor ?» (Τι φοβίζει τον Ελληνα και γιατί;), Nokta, 4-10.02.1996.

[14] Ο Αλκης Κούρκουλας είναι δημοσιογράφος και το 1997 είχε διατελέσει ανταποκριτής για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο της δεκαπενταετίας του Αθηναïκού Πρακτορείου Ειδήσεων στην Τουρκία.

[15] «Bayrak savasι», Hürriyet, 28.01.1996, op. cit.

[16] «Συνομίλησαν για θέματα τα οποία ενδιαφέρουν την Τουρκία, όπως η βραχονησίδα Kardak, οι επιθέσεις οι οποίες θα επιχειρηθούν εναντίον τουρκικών αποστολών και συμφερόντων στην Ελλάδα, καθώς και το ζήτημα της αποστολής μουεζίνηδων τουρκικής ιθαγένειας στη Δυτική Θράκη...». Αυτά αναφέρονταν, μεταξύ άλλων στο άρθρο υπό τον τίτλο «Yunan bayrak ada kayalιkta» (Ελληνική σημαία πάνω στη βραχονησίδα), Cumhuriyet, 28.01.1996.

[17] Τακης Φωτόπουλος, «Το Αιγαίο και η PAX AMERICANA», Eλευθεροτυπία, 17.02.1996 (άρθρο που αναδημοσιεύτηκε στο βιβλίο του ιδίου, Η νέα διεθνής τάξη και η Ελλάδα, Aθήνα: Καστανιώτης, 1997, σσ. 383-387.

[18] Πρβλ. «First Circular» του «MiddleEast Technical University» (METU, Ankara) προοριζόμενο για το 3^ο Διεθνές Συμπόσιο Γεωλογίας της Τουρκίας (6-10 Σεπτεμβρίου1998).. Επιπλέον: Γεράσιμος  Παπαδόπουλος, «Η Κρήτη και η Κύπρος είναι τουρκικά νησιά;», Αθηναϊκή, 28 Μαίου 1997. 

[19] Αλκης Κούρκουλας, Καθημερινή της Κυριακής, 25.05.1997.

[20] Κατά την διάρκεια της συνόδου κορυφής του ΝΑΤΟ στη Μαδρίτη τον Ιούλιο του 1997 οι ΗΠΑ πέτυχαν να οδηγήσουν την Τουρκία και την Ελλάδα  στην υπογραφή ενός συντόμου διμερούς εγγράφου το οποίο περιλάμβανε ορισμένες αμοιβαίες  δεσμεύσεις τους («κοινό ανακοινωθέν της Μαδρίτης» της 8ης Ιουλίου 1997). Βασική διάταξη συνιστούσε το ότι το καθένα από τα δύο μέρη διακήρυττε, μεταξύ άλλων, ότι θα σεβόταν τα «ζωτικά συμφεροντά» του άλλου στο Αιγαίο, ενώ δεσμεύονταν να επιλύσουν οποιαδήποτε μεταξύ τους φιλονικία με ειρηνικό τρόπο. Πρβλ. «Greek-Turkish Relations: The Madrid Joint Declaration», Thesis, Vol. 1, καλοκαίρι 1997, σ. 44-45. Πρβλ. σχετικά δημοσιεύματα των ελληνικών εφημερίδων  Καθημερινή, Ελευθεροτυπία, Νέα, Εθνος, Aυγή, Ριζοσπάστης, 9 και 10 Ιουλίου 1997, καθώς και των τουρκικών Hürriyet, Cumhürriyet και Sabah, 9 και 10 Ιουλίου 1997.

[21] Μιχάλης Ιγνατίου, «Ο Τσίπρας έχασε μια μεγάλη ευκαιρία στην Αμερική», 01.02.2013, www.aixmi.gr. Στο άρθρο αυτό ο Μιχάλης Ιγνατίου επιχειρούσε έναν απολογισμό της επίσκεψης του τότε προέδρου της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. - και πρωθυπουργού από τις 26 Ιανουαρίου του 2015 - Αλέξη Τσίπρα στις ΗΠΑ.

[22] Αθανάσιος Ελλις, «Η συμφωνία απεμπλοκής από τα Ιμια», Καθημερινή της Κυριακής, 30.01.2010.

[23] Τη νύχτα υπήρξαν τηλεφωνικές επικοινωνίες μεταξύ υπηρεσιών των ΥΠΕΞ Ελλάδας και Τουρκίας, αλλά και του ΥΠΕΞ με το ΥΠΕΘΑ. Η τουρκική δυσαρέσκεια εκφράστηκε με την παρουσία τουρκικών F -16 στην ευρύτερη περιοχή των Ιμίων την ώρα που το ελικόπτερο με τον Π. Καμμένο πετούσε στην περιοχή των Ιμίων. Τα τουρκικά αεροσκάφη αναχαιτίστηκαν από ελληνικά μαχητικά αεροσκάφη, χωρίς να σημειωθεί παρενόχληση του ελικοπτέρου του ΥΕΘΑ το οποίο πέταξε κανονικά για την Κρήτη όπου ήταν και ο τελικός του προορισμός. «Σφοδρή ενόχληση Τουρκίας για την πτήση Καμμένου στα Ίμια αλλά χωρίς "θερμό επεισόδιο"», http://www.onalert.gr/stories/sfordi-enoxlisi-tourkias-gia-tin-ptisi-kammenou/40433