Συρία, Αίγυπτος, Τουρκία, ΗΠΑ: Μία, δύο, τρείς, πολλές περιπλοκές...

Μέση Ανατολή: Συρία, Αίγυπτος, Τουρκία, ΗΠΑ. Μία, δύο, τρείς, πολλές περιπλοκές...

           Aφότου σταδιακά ανέλαβαν το ρόλο της Βρετανίας και της Γαλλίας, ως νέα αυτοκρατορική δύναμη στη Μέση Ανατολή, oι ΗΠΑ έχουν προσπαθήσει να ξανασχεδιάσουν την πολιτική αρχιτεκτονική της περιοχής εδώ και αρκετές δεκαετίες.[1] Στις 15 Μαρτίου του 2013 στη Συρία συμπληρώνονταν δύο χρόνια από την έναρξη της εξέγερσης κατά της κυβέρνησης του προέδρου Μπασάρ αλ-Άσαντ, που γινόταν όλο και πιο αιματηρή και περίπλοκη. Η εσωτερική σύγκρουση στη χώρα πήρε σταδιακά τον χαρακτήρα πολιτικής και θρησκευτικής σύγκρουσης, όχι μόνον στην αναμέτρηση για την εξουσία στη Δαμασκό, αλλά και για άλλες χώρες της περιοχής. Στην αρχή η Αίγυπτος, όπου, από το 1952 και μετά, στην σύγχρονη ιστορία της χώρας και στο καθεστώς ο ρόλος των Ενόπλων Δυνάμεων υπήρξε σταθερά κεντρικός.[2] Eξάλλου, ας υπομνησθεί ότι μέσα στο περιβάλλον κρίσης που σημάδεψε την Αίγυπτο το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού (με κύρια χαρακτηριστικά την ευρωπαϊκή διείσδυση και τη μη αυτόχθονη δυναστεία του Μωχάμετ Αλη) γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν τα δύο βασικά ρεύματα αιγυπτιακής ιδεολογικής απάντησης: Το πρώτο ήταν ο αιγυπτιακός εθνικισμός. Το δεύτερο ήταν το κίνημα της ισλαμικής μεταρρύθμισης (Salafiyyah).[3] Από τον Ιούνιο του 2012 είχε ανέλθει στην εξουσία η Μουσουλμανική Αδελφότητα και πρόεδρος ήταν ο εκλεκτός της Μοχάμεντ Μόρσι. Κλίμα έντονης αντιπαράθεσης είχε σφραγίσει τις προεδρικές εκλογές σε δύο γύρους (Μάιος-Ιούνιος) του 2012. Βασικές πρωταγωνιστικές δυνάμεις ήταν αφενός ο στρατός και αφετέρου ο συνασπισμός «Δημοκρατική Συμμαχία», με κορμό τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Αραγε, την κατεύθυνση μιάς παρεμφερούς σύγκρουσης ακολουθούσαν η Τουρκία και ο Λίβανος;[4]

        Τα αμερικανικά σχέδια για τη Συρία περιλάμβαναν επιβολή Ζώνης Απαγόρευσης Πτήσεων (ΖΑΠ, Νο-Fly Zone) και αεροπορικούς βομβαρδισμούς (προβλέπονταν ως κονδύλια στον αμυντικό προϋπολογισμό των ΗΠΑ για το 2013 που συζητήθηκε στο Κογκρέσο).[5] Σκοπός: αφού η άμυνα των κυβερνητικών δυνάμεων θα είχε καταρρεύσει η προέλαση των ανταρτών προς τη Δαμασκό και η ανατροπή του Aσαντ.[6] Στις 28 Μαίου 2013 έγινε γνωστό ότι ο Λευκός Οίκος ζήτησε από το Πεντάγωνο να εκπονήσει σχέδιo για επιβολή ZAΠ πάνω από τη Συρία, των οποίων την εφαρμογή θα αναλάμβαναν οι Ενοπλες Δυνάμεις των ΗΠΑ και άλλων συμμάχων κρατών (Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία).[7] Το αίτημα υποβλήθηκε λίγο πρίν από την περιοδεία του Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών Τζών Κέρυ στη Μέση Ανατολή για την προετοιμασία μιας συνόδου που θα συγκέντρωνε στη Γενεύη, στις αρχές Ιουνίου, αντιπροσωπείες του συριακού καθεστώτος και ηγετών των ανταρτών και της αντιπολίτευσης. Η συριακή αντιπολίτευση έθετε την αποχώρηση του προέδρου Μπασάρ αλ Ασαντ ως προυπόθεση για διαπραγματεύσεις, όρο που ο Ασαντ ήταν απίθανο ότι θα δεχόταν.[8] Πάντως, ειδικοί αναλυτές και αξιωματούχοι του Πενταγώνου εξέφραζαν αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα μιας τέτοιας στρατηγικής.[9] Εξάλλου, η Μόσχα εξακολουθούσε να αντιτίθεται σε οποιοδήποτε σχέδιο ψηφίσματος στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ για κυρώσεις εναντίον της Συρίας. Η τελευταία φιλοξενούσε στο Ταρτούς μια ρωσική ναυτική βάση (υποστήριξης εφοδιασμού)[10]. Ωστόσο, στις 26 Ιουνίου 2013, ο Ρώσος υφυπουργός Εξωτερικών Μιχαήλ Μπογκντάνοφ ανέφερε ότι όλο το προσωπικό είχε εκκενωθεί από τη βάση, και ότι στη χώρα δεν παρέμενε ούτε ένας Ρώσος στρατιωτικός. "Η βάση δεν έχει καμία στρατηγική στρατιωτική σημασία", ανέφερε ο Ρώσος αξιωματούχος.[11]

        Επί σειρά ετών οι Ερντογάν - Νταβούτογλου ετοίμασαν και επιχείρησαν να θέσουν σε εφαρμογή το ιδεολόγημα της ηγεμονικής δύναμης στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής.[12] Στη βάση αυτών των επιδιώξεων η Αγκυρα τοποθετήθηκε ευθέως στην συριακή κρίση υποστηρίζοντας τους αντάρτες της υπό την πρωτοκαθεδρία των ισλαμιστών αντιπολίτευσης και διεκδίκησε ρόλο για τη διαχείρισή της από ΗΠΑ και Ρωσία. Στην αρχή του εμφυλίου, όσο εμφανιζόταν ατμόσφαιρα νίκης των ανταρτών, όλα έδειχναν ομαλά για την Τουρκία. Ωστόσο, η συνέχεια αποδείχθηκε ιδιαιτέρως προβληματική. Τα εκρηκτικά γεγονότα του πρώτου δεκαημέρου του Μαίου 2013 στην τουρκο-συριακή μεθόριο αποκάλυπταν περιπλοκές για την φιλόδοξη Άγκυρα. Ενδεχομένως η τουρκική ηγεσία υποτίμησε τα αντιτουρκικά αισθήματα και την εξέγερση των Αράβων (Ιούνιος 1916-Οκτώβριος 1918),[13] που αποτέλεσαν σημαντικό όχημα για να πληγεί και να τερματιστεί η Οθωμανική κυριαρχία στην περιοχή κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.[14] Πιθανόν ο Ερντογάν να μην αξιολόγησε σωστά τις εθνο-θρησκευτικές διαμάχες στο εσωτερικό της Συρίας. Και να παραγνώρισε την ισχύ των ρωσικών συμφερόντων στη συγκεκριμένη χώρα. Επίσης η υπόθεση της χρήσης των χημικών παρέμεινε σκοτεινή.[15] Όπως ανέφεραν διεθνείς πηγές η ρωσική διπλωματία προετοίμαζε την ομαλή αποχώρηση του Ασαντ και την δημοκρατική-κοινοβουλευτική μετάβαση της Συρίας, μέσα από ειρήνευση των αντιπάλων παρατάξεων και διενέργεια εκλογών. Η Άγκυρα σχεδόν απομονώθηκε και έμεινε εκτεθειμένη, καθώς ήταν η μόνη που επέμεινε στην εκδοχή της χρήσης χημικών από τον συριακό στρατό.[16]

         Η κατάσταση χειροτέρεψε για την Άγκυρα μετά τις ισραηλινές επιδρομές κατά δυνάμεων της Χεζμπολάχ στο συριακό έδαφος. Η λιβανική σιιτική οργάνωση είχε συμμαχήσει με τον Ασαντ. Αυτό ουσιαστικά καταδείκνυε τον δεσμό του καθεστώτος με το Ιράν. Οι Ισραηλινοί δήλωσαν παρουσία και έστειλαν μηνύματα προς όλες τις κατευθύνσεις. Το χειρότερο για την Τουρκία ήταν αυτή καθεαυτή η εξέλιξη του εμφυλίου πολέμου, αφού οι δυνάμεις του συριακού στρατού έδειχνα ότι υπερίσχυαν και ωθούσαν τους αντάρτες σε υποχώρηση. Χιλιάδες καλά οπλισμένοι ισλαμιστές αντάρτες κινούνταν προς τα σύνορα με την Τουρκία και δημιουργούσαν εκρηκτικό περιβάλλον γι’αυτήν. Τα γεγονότα των αρχών Μαίου ήταν ενδεικτικά της μεγάλης περιπλοκής που απειλούσε την Τουρκία. Δεν μπορούσε να βεβαιωθεί με ασφάλεια ποιος τοποθέτησε τις βόμβες στην παραμεθόρια τουρκική πόλη Ρευχανλί, όπου έχασαν τη ζωή τους αθώοι πολίτες. Ο Ερντογάν δήλωσε ότι «η Τουρκία δεν θα πέσει στην παγίδα του πολέμου με τη Συρία που στήνουν κάποιοι»...

         Αφετέρου, τον Νοέμβριο του 2012, ο οίκος παγκόσμιας πιστοληπτικής αξιολόγησης Fitch είχε αξιολογήσει τα τουρκικά ομόλογα ως επενδυτικού βαθμού, για πρώτη φορά από το 1994. Η βελτιωμένη διεθνής φήμη της χώρας είχε ανακουφίσει ένα χρόνιο οικονομικό πρόβλημα: την έλλειψη κεφαλαίων. Μια σταθερή έγχυση ξένων επενδύσεων για πάνω από μια δεκαετία, είχε οδηγήσει σε εντυπωσιακή ανάπτυξη, υπερβαίνοντας σε ορισμένα σημεία το 8 τοις εκατό σε ετήσια βάση, και προώθησε την Τουρκία στην Ομάδα των 20 βιομηχανικών χωρών. Ωστόσο, ο πόλεμος στη Συρία έθετε σε κίνδυνο το τουρκικό «οικονομικό θαύμα», που είχε επιτευχθεί υπό την διακυβέρνηση του Ερντογάν και του ΑΚΡ από το 2003.[17] Σε σχετική μελέτη ο Κώστας Μελάς συμπέραινε ότι το κύμα ιδιωτικοποιήσεων προκάλεσε μεγάλες εισροές πόρων, αλλά αυτό που μέχρι τώρα αποτελούσε πλεονέκτημα είναι και η αχίλλειος πτέρνα του τουρκικού μοντέλου. Εάν, λόγω και της διεθνούς κρίσης, έπαυε η εισροή κεφαλαίων, η «φούσκα» θα έσκαζε, αφήνοντας πίσω της συντρίμμια.[18] Από το ξέσπασμα των ταραχών (Μάιος 2013) η Τουρκική οικονομία δέχτηκε πλήγματα από το μαζικό sell-off το οποίο προκάλεσε  στις αναδυόμενες αγορές η ανησυχία για σταδιακή απόσυρση από την Fed των πολιτικών ποσοτικής διευκόλυνσης.[19] Η συνέχιση της αντιπαράθεσης μεταξύ του πρωθυπουργού Ρετζέπ Ερντογάν και των διαδηλωτών στις μεγάλες πόλεις της Τουρκίας εγκυμονούσε κινδύνους για την οικονομία της χώρας.[20]  

         Στον όλο κυκεώνα στον αραβοïσλαμικό κόσμο ήρθαν να προστεθούν οι αναταράξεις της εντεινόμενης πολιτικής και κοινωνικής κρίσης στην πολυπληθέστερη χώρα του αραβικού κόσμου. Σπουδαίες εξελίξεις διαδραματίζονταν στην Αίγυπτο, δυόμισυ περίπου χρόνια μετά την έναρξη των λαïκών διαδηλώσεων (Φεβρουάριος του 2011) που οδήγησαν στην παραίτηση του Χόσνι Μουμπάρακ και μετέπειτα στην εκλογική νίκη των ισλαμιστικών δυνάμεων και την ανάδειξη στο αξίωμα του προέδρου της Δημοκρατίας του εκλεκτού της Μουσουλμανικής Αδελφότητας Μοχάμεντ Μόρσι. Ενα χρόνο μετά την εκλογή του ο Μόρσι έδειχνε αδυναμία να δώσει λύση στο αίτημα της βελτίωσης των συνθηκών ζωής εκατομμυρίων Αιγυπτίων (που ετίθετο επιτακτικά λόγω της επιδείνωσης της οικονομικής κρίσης). Επιπλέον, αυτός και η Μουσουλμανική Αδελφότητα δεν μπορούσαν να διασκεδάσουν το φόβο ότι οικοδομούσαν έναν άλλο αυταρχικό μηχανισμό εξουσίας ο οποίος απέκλειε τους χριστιανούς κόπτες και τις δυνάμεις που επιδίωκαν ενίσχυση του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους. Μαζικές αντικυβερνητικές διαδηλώσεις και συγκρούσεις μεταξύ αντιπάλων και υποστηρικτών του Αιγύπτιου προέδρου λάμβαναν χώρα καθημερινά στα τέλη Ιουνίου 2013. «Φύγε»! Το σύνθημα που δέσποσε στην εξέγερση που κατά του Μουμπάρακ, ήταν πάλι στην ημερήσια διάταξη στην πλατεία Tαχρίρ, αυτή τη φορά εναντίον του Μόρσι.

         Tην 1 Ιουλίου 2013 οι αιγυπτιακές Ενοπλες Δυνάμεις παρενέβησαν εκδίδοντας 48ωρο τελεσίγραφο προς όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη ώστε να βρουν μια λύση στο πολιτικό αδιέξοδο με το οποίο ήταν αντιμέτωπη η χώρα πριν προχωρήσουν σε ανοιχτή παρέμβαση. «Δίνουμε σε όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη 48 ώρες για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του λαού», ανέφερε ο στρατός σε μια δήλωση που αναγνώστηκε στην κρατική τηλεόραση. Ο στρατός προειδοποιούσε ότι εάν τα ενδιαφερόμενα μέρη δεν επιτύγχαναν σημαντικό βήμα επίλυσης της κρίσης μέσα σε 48 ώρες θα ανακοίνωνε έναν οδικό χάρτη και μέτρα και θα αναλάμβανε την επίβλεψη της εφαρμογής τους.[21] Δυό μέρες μετά, ο στρατός προχώρησε στην καθαίρεση του προέδρου Μοχάμεντ Μόρσι και στην αναστολή του Συντάγματος που είχε ψηφιστεί από το Κοινοβούλιο με πλειοψηφία των ισλαμιστικών δυνάμεων. Αναλαμβάνοντας έναν (όπως τον περιέγραψε) ρόλο θεματοφύλακα της λαϊκής θέλησης αλλά και της δημόσιας τάξης, ο επικεφαλής του στρατηγός Αμπντέλ Φατάχ Αλ-Σίσι σκιαγράφησε την διάδοχη κατάσταση, μιλώντας για μια μεταβατική περίοδο, μετά την οποία επρόκειτο να διεξαχθούν προεδρικές και βουλευτικές εκλογές.[22] Ο Μόρσι τέθηκε υπό φρούρηση και απαγορεύτηκε η έξοδός του από τη χώρα όπως και άλλων στελεχών του ισλαμιστικού κινήματος. Ένα χρόνο μετά τις προεδρικές εκλογές που είχαν χαρακτηριστεί ως ιστορικές, φαινόταν ότι ο στρατός διατηρούσε ρόλο αξιολογητή των πολιτικών εξελίξεων, κρατώντας και τα κλειδιά των εκλογικών καλπών. Ωστόσο, η έκβαση της αντιπαράθεσης ήταν απρόβλεπτη καθώς η οικονομία της χώρας αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα και η διαπάλη μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων ήταν σε πλήρη ανάπτυξη. Κατά την άποψη του Αλέξανδρου Κούτση, «ο κίνδυνος του εμφυλίου πολέμου ήταν υπαρκτός».[23]

         Οι εξελίξεις αυτές προκαλούσαν ανησυχία και αμηχανία στην Ουάσιγκτον. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα εξέφρασε τη βαθιά ανησυχία του για την απομάκρυνση από τον αιγυπτιακό στρατό του προέδρου Mόρσι τις 3 Ιουλίου. Ωστόσο, απέφυγε να εκφράσει ρητή καταδίκη της στρατιωτικής επέμβασης. Αν η στρατιωτική κίνηση εθεωρείτο ως πραξικόπημα, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα ήταν υποχρεωμένες να διακόψουν την στρατιωτική βοήθεια προς την Αίγυπτο. Ο Ομπάμα δήλωσε ότι η κίνηση αυτή επρόκειτο να επανεξεταστεί από τις υπηρεσίες των ΗΠΑ ώστε να καθοριστούν οι επιπτώσεις στο ζήτημα της βοήθειας των ΗΠΑ.[24]

         Αλλά οι εξελίξεις στην Αίγυπτο ανησυχούσαν ιδιαίτερα και την κυβέρνηση Ερντογάν. Πολλοί Τούρκοι αναλυτές συνέκριναν την αιγυπτιακή πολιτική κρίση με την ιστορική εμπειρία της Τουρκίας. Πληροφορίες από την Αγκυρα έδειχναν ότι οι εξελίξεις στην Αίγυπτο προκάλεσαν μεγάλο προβληματισμό στους κόλπους της ισλαμιστικής κυβέρνησης  αναφορικά με το μέλλον του περίφημου «μοντέλου ΑΚΡ» στην Μέση Ανατολή. Τουρκικοί φιλοκυβερνητικοί κύκλοι συνιστούσαν στον Μόρσι την απόρριψη της προειδοποίησης του στρατού.[25] Στην Τουρκία ήταν ιδιαίτερα έντονη η αίσθηση που είχαν δημιουργήσει οι πρωτόγνωρες για την πολιτική ιστορία της χώρας διαδηλώσεις σε μεγάλες πόλεις, με αφετηρία ομάδες ακτιβιστών για το πάρκο Γκεζί της πλατείας Ταξίμ.[26] Στις 4 Ιουλίου στην Αγκυρα, ο πρόεδρος της Τουρκίας Αμπντουλάχ Γκιούλ δεχόταν τον Γιλντίζ (Yildiz), πρέσβη της χώρας στην Αίγυπτο για διαβουλεύσεις.[27] Για να διαπιστωθεί ποιοι θα ήταν οι νικητές και ποιοι οι χαμένοι των εξελίξεων στα διάφορα πεδία της περιοχής, και ειδικά της Τουρκίας, θα έπρεπε κάποιος μάλλον να αναμείνει για σημαντικό χρονικό διάστημα, ενδεχομένως για χρόνια. Πάντως, αν κάποιος ήταν ηττημένος από τις εξελίξεις στα μέτωπα της περιοχής, αλλά και από την αμφισβήτηση της πολιτικής και επίδειξης ισχύος του Ερντογάν αυτός μάλλον ήταν ο Αχμέτ Νταβούτογλου και το δόγμα των «μηδενικών προβλημάτων» με τις γειτονικές χώρες. Αυτό έδειχνε να αποτυγχάνει σε όλα τα πεδία, διεθνώς (Συρία, Ισραήλ, Ιράκ, Ιράν), όσο πλέον και στο εσωτερικό. Πριν να διεκδικήσει το ρόλο της ηγετικής δύναμης στο διεθνές σουννιτικό πολιτικό ισλάμ η Αίγυπτος του Μόρσι το είχε επιχειρήσει  η Τουρκία των Ερντογάν-Νταβούτογλου. Με την εμπλοκή της στη συριακή κρίση η Αγκυρα αντί να αναδειχτεί ως μέρος της λύσης, έγινε μέρος του προβλήματος. Και η εσωτερική αναταραχή οδηγούσε εκ των πραγμάτων σε στρατηγική αναδίπλωση και εσωστρέφεια την Τουρκία.

10 Ιουλίου 2013

Θόδωρος Μπατρακούλης

theobatrak@gmail.com

---

[1] Βλ. ενδεικτικά: Martin Yant, Desert Mirage: The True Story of the Gulf War, Buffalo: Prometheus Books, 1991. Zaki Laidis (επιμ.), L’ordre mondial relâché; Sens et puissance après la guerre froide, Paris : Presses de la Fondation nationale des Sciences Politiques, 1993. Νοam Chomsky, World Orders Old and New. New York: Columbia University Press, 1994. Peter L. Bergen, Iερός Πολεμος. Ο μυστικός κόσμος του Οσάμα Μπιν Λάντεν, Αθήνα: Α.Α. Λιβάνη, 2001, ιδιαίτ. 130-153. David Ray Griffin, The New Pearl Harbour - Disturbing Questions about the Bush Administration and 9/11, Northhampton (Massachusetts): Olive Branch Press, 2004. «Remaking the Middle East. Challenges Call for New Policies; Are the U.S. and Israel Ready to Change Course?», Foreign Affairs, September/October 2010.

[2] Το στρατιωτικό κίνημα της 23 Ιουλίου 1952 αποτέλεσε καμπή στην σύγχρονη αιγυπτιακή ιστορία. Βλ. Steven Cook, The Struggle for Egypt: From Nasser to Tahrir Square (Oxford University Press, Fall 2011). Α. Σ. Κούτσης, Μέση Ανατολή. Διεθνείς Σχέσεις και Πολιτική Ανάπτυξη, Τόμος Α΄, Αθήνα Παπαζήσης, 1992, , σσ. 172-173 κ.εξ.

[3] Bλ. R. Hrair Dekmejian, Eπαναστατημένο Ισλάμ. Ο φονταμενταλισμός στον αραβικό κόσμο, Αθήνα: Παπαζήσης, 2007, σ. 142-143.

[4] Βλ. και Γιώργος Καπόπουλος, «Αστάθεια χωρίς σύνορα», Ημερησία, 07.06.2013. http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=27689&subid=2&pubid=113057593

[5] Στο νέο προϋπολογισμό προβλεπόταν «μελέτη τρόπων αποδυνάμωσης του συριακού τακτικού Στρατού αλλά και ποσά για την ενίσχυση των αντικυβερνητικών δυνάμεων που δρουν στο έδαφος της Συρίας». Μεταξύ των μεθόδων αντιμετώπισης της συριακής Αεροπορίας που εξετάζονταν ήταν η ανάπτυξη πυραύλων Patriot στην Τουρκία, η κήρυξη ζωνών απαγόρευσης πτήσεων (ΖΑΠ) πάνω από τις συριακές πόλεις αλλά και αεροπορικά πλήγματα με σκοπό την καταστροφή μαχητικών αεροσκαφών, ελικοπτέρων και αντιαεροπορικών συστημάτων. Οι συντάκτες του προϋπολογισμού υπογράμμιζαν ότι τα μέτρα, που απαριθμούνταν «δεν αποτελούν κήρυξη πολέμου, ούτε παροχή άδειας για χρήση στρατιωτικής βίας στη Συρία», δεν διευκρίνισαν όμως τι αποτελούν.

[6] Όπως και στην περίπτωση της Λιβύης η ανάπτυξη της ΖΑΠ θα συμπεριλάμβανε αρχικά υποτιθέμενες πόλεις όπου σφαγιάζονται άμαχοι ενώ στη συνέχεια μπορούσε να εξελιχθεί σε ολοκληρωτικό αεροπορικό πόλεμο εναντίον των συριακών δυνάμεων. «HΠA: Προβλέπουν στον προυπολογισμό τους κονδύλια για στρατιωτική επέμβαση στη Συρία», 07.12.2012, www.newsblog.gr/index.php/2012/12/07/67396/

[7] Dough Mataconis, «Report: Οbama Asks Pentagon For Plan For Syria No-Fly Zone», 28.05.2013, www.outsidethebeltway/

[8] Dough Mataconis, «Report: Οbama Asks Pentagon For Plan For Syria No-Fly Zone», 28.05.2013, www.outsidethebeltway/

[9] Anna Mulrine, «Why Pentagon has Doubts about No-Fly Zone over Syria», Christian Science Monitor, 29.05.2013, http://news.yahoo.com/why-pentagon-doubts-no-fly-zone-over-syria-223205393.html

[10] Luis Charbonneau, «Russia vetoes Security Council draft statement of alarm over siege of Syrian town», 01.06.2013, http://www.theglobeandmail.com/news/world/…/article12301571/

[11] Ο Μπογκντάνοφ έκανε τις δηλώσεις σε συνέντευξη στην εφημερίδα Al-Hayat και η πληροφορία επαληθεύτηκε από ρωσικά ΜΜΕ. Βλ. «All personnel withdrawn from Russian navy base in Syria», 26.06.2013, http://rt.com/politics/navy-diplomat-syria-base-251/.

[12] Βλ. Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik. Türkiye’nin Uluslurarasι Konumu, Κωνσταντινούπολη: Küre Yayιnlarι 2008, 24^η έκδ. (ελληνική έκδοση: Το Στρατηγικό βάθος. Η διεθνής θέση της Τουρκίας, Αθήνα: Ποιότητα, 2010).

[13] Βλ. David Murphy, The Arab Revolt 1916-1918, London: Osprey, 2008.

[14] Βλ. και Major C. S. Jarvis, The Back Garden of Allah, London: John Murray, 1939.

[15] Δεν αποδείχθηκε η εμπλοκή της κυβέρνησης Ασαντ, αλλά αντιθέτως πολλοί μίλησαν για προβοκάτσια των ανταρτών. Οι Αμερικανοί ήταν πολύ διστακτικοί και οι Ρώσοι μετά το περιστατικό έγιναν πιο διεκδικητικοί υπέρ μιας πολιτικής λύσης δημοκρατικής ομαλοποίησης, την οποία και προετοίμαζαν.

[16] Bλ. Αντώνης Καρακούσης, «Ο μικρομεγαλισμός του Ταγίπ Ερντογάν», Το Βήμα, Κυριακή 13.05.2013, www.tovima.gr/politics/article/?aid=512329

[17] Βλ. και Soner Sagaptay / James F. Jeffrey, «Can Obama Save Turkey from a Syrian Quagmire?», New York Times, 16.05.2013, www.nytimes.com

[18] Κώστας Μελάς, «Ακτινογραφώντας την τουρκική οικονομία», στο Σταύρος Λυγερός / Κώστας Μελάς, Μετά τον Ερντογάν τι; Αθήνα Εκδ. Πατάκη, 2013.

[19] Κώστας Ράπτης, «Τα οικονομικά δεδομένα της αναταραχής στην Τουρκία», 04.06.2013, www.capital.gr

[20] Σαχίν Αλπάι, «Το τίμημα της αντιπαράθεσης θα μετρηθεί σε τουρκικές λίρες», Η Ελλάδα αύριο, 08-09.06.2013, σ. 16.

[21] «Egypt military issues 48-hour ultimatum to solve political crisis», 01.07.2013, http://www.aa.com.tr/en/news/199353--egypts-military-issues-48-hour-ultimatum-to-solve-political-crisis

[22] «Ο Αιγυπτιακός Στρατός Ανέτρεψε τον Πρόεδρο Μόρσι και Ανέστειλε την Ισχύ του Συντάγματος», 04.07.2013, www.energia.gr. Βλ. και http://icmu.nyc.gr/el

[23] Βλ. συνέντευξη του Αλ. Κούτση, «Αίγυπτος Ο κίνδυνος του εμφυλίου πολέμου είναι υπαρκτός», http://ardin-rixi.gr/archives/13562,  όπ. π.

[24] Patricia Zengerle and Steve Holland, «Obama expresses deep concern, doesn't condemn Egyptian military intervention», 03.07.2013, http://www.reuters.com/article/ 2013/07/03/us-egypt-protests-usa-idUSBRE9621HH20130703.

[25] Βλ. Νίκος Στέλγιας, «Η κρίση της Αιγύπτου αναστατώνει την Αγκυρα», Καθημερινή της Κύπρου, 03.07.2013, πηγή: http://ardin-rixi.gr/archives/

[26] Βλ. και στο υπό έκδοση βιβλίο Θόδωρος Μπατρακούλης, Ευρωπαική πολιτική και Ανατολικά Ζητήματα, 2013, κεφ, Ισλάμ, πολιτική κουλτούρα και στρατογραφειοκρατία στην σύγχρονη Τουρκία

[27] «Turkey’s President receives Turkey’s Ambassador to Egypt», http://www.aa.com.tr/en/news/