Οι κρίσεις ξεγυμνώνουν την εξουσία - του DENIS DUCLOS

Οι κρίσεις ξεγυμνώνουν την εξουσία

Η ενοχοποίηση του καπιταλισμού
Του DENIS DUCLOS*

Τρεις μεγάλες κρίσεις συγκλονίζουν τον κόσμο και δεν θα ξεπεραστούν εύκολα: ο μεγάλος χρηματοπιστωτικός πανικός, που εξαπλώθηκε από τα τέλη του 2008, το πυρηνικό ατύχημα της Φουκουσίμα, που ξεκίνησε στις 11 Μαρτίου του 2011, και η κρίση αρκετών καθεστώτων στις αραβικές χώρες, όπου οι λαοί ξεσηκώνονται από τα τέλη του 2010.

Εκ πρώτης όψεως, δεν είναι καθόλου λογικό να συγκρίνονται οι τρεις κρίσεις, καθώς εκδηλώνονται σε πολύ διαφορετικά πεδία. Η πρώτη, που μοιάζει να εκτυλίσσεται σε έναν εικονικό κόσμο, αφορά τρισεκατομμύρια δολάρια εικονικού χρήματος που εξατμίστηκαν. Η δεύτερη απορρέει από σοβαρότατο ατύχημα μιας τεχνολογίας που έχει στόχο την παραγωγή άφθονης ενέργειας. Η τρίτη γεννιέται από μαζικές λαϊκές εξεγέρσεις εναντίον στρατιωτικών δικτατοριών. Δεν θα ήταν, επίσης, συνετό να τοποθετεί κανείς καθαρές καταστροφές, από τις οποίες η πρώτη ίσως ήταν το αποτέλεσμα του «θριάμβου της απληστίας(1)» και η άλλη το προϊόν μιας απρόβλεπτης φυσικής καταστροφής, δίπλα σε συγκρούσεις που παίρνουν την -επιθυμητή- κατεύθυνση μιας «άνοιξης των λαών».

Ωστόσο, τα διακριτά αυτά γεγονότα συγκλίνουν στην ενοχοποίηση του παγκόσμιου καπιταλισμού. Και η συνισταμένη αυτή μπορεί να μην καταλήξει στο παγκόσμιο χάος που προαναγγέλλει μια εντυπωσιακή χορωδία από Κασσάνδρες, αλλά σε μια απελευθερωτική εξέλιξη.

Στην πραγματικότητα, οι κρίσεις έχουν τρία κοινά στοιχεία. Πρώτον, καθιστούν εύθραυστους κρίσιμους πυλώνες του συστήματος: την ενεργειακή βάση του, τον τρόπο ποδηγέτησης της ανθρώπινης εργασίας από το χρήμα και τη συστημική ανάγκη για πολιτική σταθερότητα, ιδιαίτερα γύρω από τα κέντρα του φιλελευθερισμού. Δεύτερον, εκφράζουν, η καθεμία στον τομέα της, τον ίδιο αχαλίνωτο τρόπο λειτουργίας που οδηγεί στον απαράδεκτο τεχνολογικό κίνδυνο, στο ανεξέλεγκτο χρηματοπιστωτικό ρίσκο και στην ανυπόφορη αυταρχική εξουσία. Τρίτον, οι κρίσεις αποκαλύπτουν την ισχύ των αντίρροπων τάσεων: δυναμική των φυσικών φαινομένων, ανθρώπινες αντιστάσεις ολόκληρων κοινωνιών που απορρίπτουν την υποταγή τους στους άρπαγες του χρήματος, στη μόλυνση του περιβάλλοντος και σε φαύλες κυβερνήσεις.

Σε πρώτο επίπεδο, δέχεται αμφισβήτηση ένα συνεκτικό σύνολο όρων επιβίωσης του κυρίαρχου μηχανισμού: ο έλεγχος και η εκμετάλλευση του ανθρώπου και της φύσης στην καλύτερη αγορά, για την επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής απόδοσης. Ετσι, η χρηματοπιστωτική κηδεμονία επί της οικονομίας δεν προσφέρει απλώς τη δυνατότητα της κερδοσκοπικής περιπλάνησης, αλλά στοιχίζει τις ανθρώπινες δραστηριότητες στη λογική της αποδοτικότητας. Επομένως, η εικονική οικονομία αποτελεί λιγότερο έναν παραλογισμό και περισσότερο ένα πεδίο ελιγμών της παγκοσμιοποιημένης εξουσίας, η οποία έχει τη δυνατότητα να μετακινεί εργοστάσια και εργάτες, να δημιουργεί «αναδυόμενες» οικονομίες, αυτοκρατορίες-εργοστάσια και ηπείρους-γραφεία, να προεξοφλεί την παραγωγικότητά τους και να αναπτύσσει την αντίστοιχη κατανάλωση που θα τις καταστήσει ανεπιστρεπτί απαραίτητες. Με άλλα λόγια, η χρηματιστικοποίηση έχει ως αντικείμενο την εγκατάσταση του -ιδιαίτερα δαπανηρού- πλαισίου μιας παγκόσμιας οικονομίας. Πλέον, η κρίση του με τις τεράστιες φούσκες αφερεγγυότητας απαξιώνει τη γενική διακυβέρνηση της ανθρώπινης εργασίας μέσα στο σύστημα.

ΦΘΗΝΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ

Χωρίς το πετρέλαιο -ακόμη κι αν είναι τρεις φορές ακριβότερο από το 2000 και δέκα φορές ακριβότερο από το 1990- η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων θα βρισκόταν στο 25% της σημερινής. Η συνεχής τροφοδοσία της αγοράς με φθηνή ενέργεια δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς και τα ορυκτά καύσιμα, κάθε τομέας είναι προσανατολισμένος σε ορισμένες χρήσεις: η πυρηνική ενέργεια κατευθύνεται στη βιομηχανική παραγωγή, ο υγροποιημένος άνθρακας και το φυσικό αέριο θα χρησιμοποιούνται στο μέλλον κυρίως για θέρμανση, ενώ το πετρέλαιο ουσιαστικά διοχετεύεται στη μετακίνηση πάνω από ενός δισεκατομμυρίου οχημάτων(2). Ετσι, η επανεξέταση του πυρηνικού δικτύου (και η εγκατάλειψή του από τη Γερμανία μέχρι το 2022) ίσως να μην αποτελεί απλώς παράδειγμα που θα ωθούσε στον αναπροσανατολισμό του 14% τουλάχιστον της παγκόσμιας ηλεκτροπαραγωγής προς την αιολική ενέργεια, την ηλιακή ενέργεια ή τη βιομάζα, αλλά και επίθεση σε ένα βασικό τμήμα του παγκόσμιου μηχανισμού.

Στην Ευρώπη, δημοκρατίες της αγοράς που υποτίθεται ότι διέπονται από τις αρχές του κράτους δικαίου έγιναν συνένοχες στη συντριβή των πολιτικών ελευθεριών σε ένα τόξο χωρών που τις περιβάλλει. Χωρίς αυτήν τη στάση -επιχειρηματολογούν διάφοροι «δημοκράτες»- εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι θα είχαν υποκύψει στον αδιάκοπο πειρασμό αγορών εργασίας που βρίσκονται μακριά από τη χώρα τους. Κοινωνικές ή θρησκευτικές συγκρούσεις θα είχαν αναβάλει επ' αόριστον τη δυνατότητα μιας έστω και περιορισμένης παγκοσμιοποίησης των εμπορικών συναλλαγών.

Οι ίδιοι «δημοκράτες» μπόρεσαν να διακρίνουν στη σταθερότητα καθεστώτων που θεωρούνταν «μετριοπαθή», ένα ανάχωμα απέναντι σε μια παγκόσμια σύγκρουση που θα ξεκινούσε από την πυριτιδαποθήκη της Μέσης Ανατολής. Γι' αυτό και οι νόμιμες απαιτήσεις των εξεγερμένων λαών δεν προκάλεσαν μόνο την αυθόρμητη υποστήριξη (όπως στη Λιβύη), αλλά και μεγάλες ανησυχίες, περισσότερο ή λιγότερο μεταμφιεσμένες σε στάση αναμονής.

Επομένως, δεν προκαλεί καμία έκπληξη ότι οι τρεις αυτές κρίσεις συζητιούνται στους μεγαλύτερους διεθνείς οργανισμούς, ούτε ότι οι συγκεκριμένοι οργανισμοί ανταγωνίζονται για τη διευθέτησή τους».

Σε δεύτερο επίπεδο, οι τρεις αυτές συστημικές αστοχίες αποκαλύπτουν την ενιαία τάση του συστήματος να «εκβιάζει» τον ρου των πραγμάτων: εκβιασμός της ανθρώπινης εργασίας από τους χρηματοπιστωτικούς περιορισμούς, βιασμός της φύσης από επικίνδυνες τεχνολογίες, εκβιασμός της πολιτικής ζωής με τον πειθαναγκασμό των μαζών όταν δεν πειθαρχούν ακόμη στην τεϊλορική λογική της εργασίας (που υπήρξε και παραμένει ακόμη η πολιτική όψη της στρατιωτικής πειθαρχίας).

Η χρηματοπιστωτική βιομηχανία χρησιμοποίησε τις εγγυήσεις των φιλελεύθερων κρατών για να επωφεληθεί από το δημόσιο χρέος, να χειραγωγήσει την προσφορά πιστώσεων και να σπρώξει τους οφειλέτες σε λεόντειες συμβάσεις ή σε αόρατες παγίδες. Οσο για τα αυταρχικά κράτη, φανερώνουν το χαρακτήρα τους, με τους πολιτικούς κρατούμενους και τα «καθεστώτα έκτακτης ανάγκης», με την αλαζονεία των ευνοιοκρατικών κυρίαρχων τάξεών τους. Τέλος, την πυρηνική βιομηχανία περιβάλλει, από το ξεκίνημά της, μια αστυνομική, αλλά και στρατιωτική, κουλτούρα ασφάλειας, με σκοπό να επιβληθούν οι επιλογές της στο όνομα των εθνικών συμφερόντων.

Και στις τρεις περιπτώσεις, η διγλωσσία αποτελεί εργαλείο καθημερινής διαχείρισης. Αφού πρώτα αποφύγουμε τα αδύνατα σημεία -αδυναμία «τιτλοποίησης» των χρεών χωρίς να αποσυντεθεί το χρηματοπιστωτικό σύστημα, ανάγκη συνεχούς ψύξης αντιδραστήρων, αναπόφευκτη απόκλιση μεταξύ λαών και δυνάμεων ασφαλείας- συγκαλύπτουμε την έκταση των ζημιών.

ΛΑΘΟΣ ΣΥΝΤΑΓΕΣ

Το πρόγραμμα επαναγοράς των τραπεζικών στοιχείων ενεργητικού στις Ηνωμένες Πολιτείες, το οποίο ψηφίστηκε τον Οκτώβριο του 2008, δεν αφορούσε παρά 300 δισ. δολάρια (και τελικό κόστος 25 δισ. δολαρίων για τον φορολογούμενο), δηλαδή λιγότερο από το ένα δέκατο των πραγματικών ζημιών. Η πυρηνική καταστροφή της Φουκουσίμα υποβαθμίστηκε και εξακολουθεί να υποβαθμίζεται από την αρμόδια εταιρεία Tepco, καθώς και από τις ιαπωνικές και τις διεθνείς αρχές, ακόμη κι αφότου χαρακτηρίστηκε εξίσου σοβαρή με το ατύχημα του Τσερνόμπιλ. Χωρίς να γίνει λόγος για τα «μετριοπαθή» πριγκιπικά καθεστώτα ή τις στρατιωτικο-αστυνομικές δικτατορίες, όπου οι εξαφανίσεις, τα βασανιστήρια, οι συλλήψεις και η κακομεταχείριση κάθε είδους αντιμετωπίζονται με αδιαφορία από τα μέσα ενημέρωσης.

Οι υπερβολές αυτές αποκαλύπτουν ήδη τα κοινά τους όρια. Οι απρόβλεπτες εξελίξεις, η σύγχυση και η παραλυσία εδραιώνονται παρά τις έωλες διαβεβαιώσεις και τη λυσσαλέα επιμονή στις λανθασμένες συνταγές. Η ανικανότητα προβληματισμού συνοδεύει σαν σκιά όσους επιδιώκουν την επιβολή μιας τάξης που αντιστρατεύεται κάθε λογική: εάν κατασκευάσετε ένα πυρηνικό εργοστάσιο, δεν μπορείτε να συμπεριλάβετε εκ των προτέρων την πρόληψη σοβαρού ατυχήματος, το οποίο αρνείστε (με τον σχετικό υπολογισμό των πιθανοτήτων) και μόνο ως ενδεχόμενο. Ετσι, η Γαλλία και η Βρετανία αρνήθηκαν να συμπεριλάβουν τις τρομοκρατικές επιθέσεις στις δοκιμές αντοχής των ευρωπαϊκών πυρηνικών εργοστασίων.

Στον κόσμο του χρήματος, εάν πιστεύετε στην αγορά (από την οποία ζείτε), δεν μπορείτε να θεωρήσετε φούσκα τη διαρκή άνοδο των τιμών που θα την «τελειώσει» - λιγότερο από έναν αιώνα μετά την τελευταία μεγάλη κρίση και ακριβώς όπως το είχε προβλέψει ο οικονομολόγος Τζον Κένεθ Γκάλμπρεϊθ(3). Οσο για τις δικτατορικές ελίτ, φαίνεται να μην μπορούν να φανταστούν μέχρι το τελευταίο λεπτό ότι θα χάσουν το έδαφος κάτω από τα πόδια τους και ότι τα προνόμιά τους μπορεί να καταργηθούν τόσο από τον λαό (τον οποίον περιφρονούν) όσο και με τη δέσμευση των περιουσιακών στοιχείων που είχαν τόσο επιδέξια τοποθετήσει στο εξωτερικό. Λαμβάνοντας υπόψη την αδυναμία διευθέτησης των προβλημάτων, οι αναλογίες μεταξύ πυρηνικής και χρηματοπιστωτικής κρίσης γίνονται ακόμη πιο προφανείς. Οπως επισημαίνει ο οικονομολόγος Πολ Ζοριόν(4), η χρηματοπιστωτική κρίση θυμίζει τη Φουκουσίμα: στη μία περίπτωση, ρίχνουμε συνεχώς νερό για να ψυχθεί το εσωτερικό των αντιδραστήρων, στην άλλη ρίχνουμε ασταμάτητα ρευστότητα για να αναβάλλουμε το σκάσιμο της φούσκας.

Αλλά, ακριβώς όπως θα είναι δύσκολο να αποκρυβεί για πολύ καιρό και να απορροφηθεί το ιλιγγιώδες χρέος στο οποίο οδήγησε η υπερβολική παραγωγή χρήματος από το χρηματοπιστωτικό σύστημα, καθώς τις ζημιές αυτές θα τις επωμιστεί στο τέλος ο φορολογούμενος, έτσι θα είναι για πολύ καιρό δύσκολο να περιοριστεί η παγκόσμια εξάπλωση (μέσω του αέρα, των υδάτων και των προϊόντων που εξάγονται) ραδιενεργών ουσιών με μεγάλη διάρκεια ζωής, όπως το κέσιο 137, ή ιδιαίτερα τοξικών, όπως το πλουτώνιο, καθώς το κέλυφος αρκετών αντιδραστήρων αποδεικνύεται ότι έχει λιώσει. Οπως δεν μπορεί να αποκρυφτεί ότι, πολύ πέρα από τις ζώνες εκκένωσης, η Ιαπωνία σήμερα απειλείται από νέα επιδείνωση των προβλημάτων στους αντιδραστήρες της Φουκουσίμα, από την κατάσταση άλλων πυρηνικών εργοστασίων που επλήγησαν από το σεισμό, από την υποεκτιμημένη ραδιενέργεια που ποτίζει τα εδάφη, τα αγροτικά προϊόντα, και ότι εκατομμύρια άνθρωποι θα πληγούν από την όξυνση της κρίσης και τη συνακόλουθη διόγκωση της ανεργίας.

Οπωσδήποτε, ο χρηματοπιστωτικός, ο τεχνολογικός και ο αστυνομικός εκβιασμός παραμένουν. Και μάλιστα, ευνοούνται από μια παγκοσμιοποιημένη «συναδελφική» αλληλεγγύη: σε ολόκληρο τον κόσμο, οι αρμόδιες αρχές για τα πυρηνικά αποφασίζουν τι μπορεί να γίνει γνωστό και τι όχι, η ισχύς των χρηματοπιστωτικών λόμπι εμποδίζει τον περιορισμό της εξουσίας τους να καθοδηγούν το μέλλον, τα αυταρχικά καθεστώτα αλληλοϋποστηρίζονται (σουνίτες πρίγκιπες που καταπνίγουν από κοινού τις διαδηλώσεις στο Μπαχρέιν, βορειοαφρικανικά στρατιωτικά καρτέλ που βοηθούν υπόγεια τον συνταγματάρχη Μουαμάρ Καντάφι), ενώ οι χώρες της Δύσης τρέφουν ενδόμυχη καχυποψία προς την αραβική νεολαία.

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

Ωστόσο, η στρατηγική εκβιασμού του κόσμου δεν μπορεί πλέον να λειτουργήσει ως παγκόσμια ιδεολογία. Δεν φαίνεται πια ως αναγκαίο κακό, αλλά ξεδιπλώνεται σαν αυτό που πραγματικά είναι: ένας αυταρχικός, επικίνδυνος και αρπακτικός τρόπος διακυβέρνησης στην υπηρεσία μιας τριπλής κυριαρχίας, σε βάρος της ελευθερίας του καθενός να διαθέτει την εργασία του, να απολαμβάνει τη φύση χωρίς να την καταστρέφει (ο πραγματικός στόχος της οικονομίας, σύμφωνα με τον μαθηματικό και βιοοικονομολόγο Νίκολας Γκεοργκέσκου-Ρέγκεν) και να συμμετέχει ανεμπόδιστα στην ανθρώπινη πολιτική κοινότητα.

Ετσι, στο σημείο σύγκλισης τριών κρίσεων που αποκαλύπτουν τους ίδιους υπερβολικούς περιορισμούς που θέτουν το χρήμα, η τεχνολογία και η εξουσία, αναφαίνεται πλέον η προσδοκία μιας τριπλής «απελευθέρωσης»: η απελευθέρωση μιας εργασίας με ανθρώπινες συνθήκες που δεν θα είναι πια απλώς αντικείμενο μετακίνησης, συγκέντρωσης και προσανατολισμού με κριτήριο το μέγιστο κέρδος, αλλά επαναδιαφοροποίησης σε μια λογική μεγαλύτερης αυτονομίας. Η απελευθέρωση της φύσης, που δεν θα αποτελεί πια αντικείμενο εκμετάλλευσης ή κακοποίησης για να εξαχθεί η μέγιστη χρησιμότητα. Και, τέλος, η ελεύθερη συμμετοχή του «παγκόσμιου λαού» στην πολιτική ζωή, η οποία αντιβαίνει τόσο στον βούρδουλα των στρατιωτικών καθεστώτων (ή στις τρομοκρατικές φετφά που συναντούν όλο και μεγαλύτερη απόρριψη στον μουσουλμανικό κόσμο), όσο και στην ξενοφοβική αναδίπλωση που ενισχύεται αισθητά στη Δύση, τον υποτιθέμενο φάρο του φιλελευθερισμού.

Σε όλα τα μέτωπα μαίνεται μια απίθανη μάχη ιδεών, ιδιαίτερα στο Διαδίκτυο. Αποδεικνύεται δύσκολη τόσο στο πεδίο της ενέργειας όσο και στο πεδίο της οικονομίας, όπου κάθε επίδοξος πρωταγωνιστής πρέπει να μυηθεί στα μυστικά της λειτουργίας των αγορών, αλλά εξαπλώνεται σε ευρύτερα στρώματα παρά το συγκεκριμένο εμπόδιο. Η διαίσθηση της δυνατότητας μιας άλλης ζωής, πιο απλής και πιο ελεύθερης, εδραιώνεται πλέον απέναντι στους ειδικούς, χωρίς να γίνεται αυτόματα αντικείμενο σαρκασμού ως οπισθοδρομική και εκτός πραγματικότητας.

(1) Joseph Stiglitz, «Ο θρίαμβος της απληστίας: Η ελεύθερη αγορά και η κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομίας», Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2011.

(2) 1,29 δισεκατομμύρια ιδιωτικά και επαγγελματικά οχήματα, δηλαδή τα διπλάσια μέσα σε τέσσερα χρόνια, σύμφωνα με την εκτίμηση σε πραγματικό χρόνο της οργάνωσης Carfree.

(3) John Kenneth Galbraith, «Το μεγάλο κραχ του 1929», Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη, 2000.

(4) Στο μπλογκ του, το οποίο είναι αφιερωμένο στην οικονομική επικαιρότητα: www.pauljorion.com/blog

* Ανθρωπολόγος, διευθυντής έρευνας στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Ερευνας της Γαλλίας (CNRS). Συντονιστής της συλλογικής έκδοσης «Pourquoi tardons-nous tant a devenir ecologistes?», L'Harmattan, Παρίσι, 2010.

από την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 31.07.2011,
http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=297985