Ο Αχμέτ Νταβούτογλου και η «ελληνοτουρκική προσέγγιση» από τον Σημίτη στον Σαμαρά

Την επόμενη μέρα της επίσκεψης της καγκελαρίου της Γερμανίας Αγκελα Μέρκελ - που «ήρθε, είδε, επέβαλε και απήλθε» - ήρθε στην πρωτεύουσα της Ελλάδας προτεκτοράτου και ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου, για συζητήσεις εφ’όλης της ύλης, όπως αναφέρθηκε σε δημοσιεύματα των προηγουμένων ημερών. Ο κ. Νταβούτογλου συναντήθηκε με τον ομόλογό του Δημήτρη Αβραμόπουλο και τον πρωθυπουργό Αντώνη Σαμαρά. Τι σήμαιναν αυτές οι συναντήσεις αυτές για τη χώρα στο άμεσο μέλλον; Πριν να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, κρίνεται χρήσιμο να γίνει μια ανασκόπηση ορισμένων βασικής σπουδαιότητας εξελίξεων στις ελληνοτουρκικές σχέσεων με αφετηρία τα σοβαρά γεγονότα της φάσης 1996-1999 .
Από την ελληνοτουρκική προσέγγιση του 1999 έως και τις προσδοκίες που καλλιεργήθηκαν μετά την έλευση στην κυβερνητική εξουσία του ΑΚΡ (Νοέμβριος του 2002) ακούονται και γράφονται πολλά αναφορικά με την προώθηση της ελληνοτουρκικής φιλίας, τη λήθη, το ξαναγράψιμο της ιστορίας (νέα εγχειρίδια ιστορίας) . Μετά την κρίση των Ιμίων (Ιανουάριος 1996), το «κοινό ανακοινωθέν της Μαδρίτης» της 8 Ιουλίου 1997 προέβλεπε, μεταξύ άλλων, «σεβασμό των νομίμων και ζωτικών συμφερόντων των δύο κρατών στο Αιγαίο Πέλαγος, τα οποία έχουν μεγαλύτερη σημασία λαμβανομένων υπόψιν της ασφάλειάς τους και της εθνικής κυριαρχίας τους». Η συμφωνία αυτή μεταξύ του πρωθυπουργού της Ελλάδας Κώστα Σημίτη και του προέδρου της Τουρκίας Σουλεïμάν Ντεμιρέλ αποτέλεσε αντικείμενο παρασκηνιακών, ανεπισήμων διαπραγματεύσεων μεταξύ των υπουργών Εξωτερικών των δύο παροχθίων του Αιγαίου κρατών (των κκ. Θεοδώρου Παγκάλου και Ισμαήλ Τζεμ), υπό την αιγίδα της τότε υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ κυρίας Μαντλίν Ολμπράιτ, στο περιθώριο της Συνόδου του ΝΑΤΟ της Μαδρίτης . Όπως είναι γνωστό, το «κοινό ανακοινωθέν της Μαδρίτης» είχε συνέχεια και σπουδαίες επιπτώσεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις και όχι μόνο. Μετά την εκδίωξή του από τη Συρία (κατόπιν εντόνων πιέσεων της Αγκυρας), ο ηγέτης του κουρδικού κινήματος (ΡΚΚ) Αμπντουλλάχ Οτσαλάν περιπλανάται, προσπαθώντας να βρεί χώρα που θα αποδεχόταν να του χορηγήσει πολιτικό άσυλο. Η απέλασή του από την Ιταλία, η περιπετειώδης έλευσή του στην Ελλάδα οδηγεί σε μεταφορά του με απόφαση της ελληνικής κβερνήσεως στο Ναιρόμπι της Κένυα, η οποία καταλήγει σε απαγωγή του και στην παράδοσή του στην Τουρκία) . Μετά τους σεισμούς του Αυγούστου (στην Τουρκία) - Σεπτεμβρίου (στην Ελλάδα) 1999 ένα νέο ρεύμα διαγράφεται στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Προωθείται μιά «ελληνοτουρκική προσέγγιση» (οι σχετικές ενέργειες και διεργασίες είναι γνωστές και ως «διπλωματία των σεισμών») . Ο νέος προσανατολισμός της ελληνικής πολιτικής απέναντι στην Τουρκία συνέβαλε στην σημαντική απόφαση της ευρωπαϊκής συνόδου κορυφής του Ελσίνκι (10-11 Δεκεμβρίου του 1999): Η Τουρκία αποκτούσε το καθεστώς της υποψήφιας για ένταξη στην Ε.Ε. χώρας, βάσει των «κριτηρίων της Κοπεγχάγης», ενώ παράλληλα άνοιγε ο μακρύς δρόμος προσαρμογής της στα εν λόγω κριτήρια .
Εξάλλου, τα πιο σημαντικά γεγονότα που σηματοδότησαν τη νέα καμπή της πορείας του Κυπριακού από την αυγή του 21ου αιώνα μέχρι την ολοκλήρωση της θητείας ως προέδρου της Δημοκρατίας του Τάσσου Παπαδόπουλου ήταν δύο: α) Η ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ε. Ε. την 1η Μαίου 2004. β) Η υποβολή του Σχεδίου Ανάν από τον Γ.Γ. του OΗΕ (Νοέμβριος 2002), οι πολύμηνες διαπραγματεύσεις επί των τροποποιημένων μορφών του και η δημοψηφισματική απόρριψη του Σχεδίου από τους Ελληνοκυπρίους. Και τα δύο γεγονότα κατέστησαν το Κυπριακό de facto αλλά και de jure πρόβλημα της Ε.E. Με την Πράξη Προσχώρησης στην Ε.Ε., η Κυπριακή Δημοκρατία αναγνωριζόταν ως κυρίαρχο και αδιαίρετο κράτος και η εδαφική περιοχή όπου εισέβαλε ο τουρκικός στρατός το 1974 θεωρείτο ως κατεχόμενη. Η ένταξη της Kύπρου στην E.E. ανέσυρε από την αποτελμάτωση το Kυπριακό. Ομως, αυτό δεν λύθηκε ούτε ανετράπη η διχοτόμηση την οποία επέβαλε η Τουρκία, με πρόσχημα την κατάλυση της συνταγματικής τάξης στο νησί από τη Χούντα των Αθηνών και στον βωμό του ανταγωνισμού των συνασπισμών. Στην περίοδο των διαπραγματεύσεων προς ένταξή της στην Ε.Ε., η Τουρκία θα επιχειρούσε διαρκώς να συνδέει τη συμμόρφωσή της προς τα ευρωπαϊκά κριτήρια με την επίλυση του Κυπριακού, επιδιώκoντας να επιτύχει την άμεση ή έμμεση διεθνή αναγνώριση του κατοχικού μορφώματος ως ανεξάρτητου κράτους. Η Tουρκία, καθώς οφείλει να διαπραγματευθεί με την Ενωση για την συνέχιση της ευρωπαϊκής πορείας της, πρέπει να υποχρεωθεί να συντελέσει στη δίκαιη, βιώσιμη, αντικατοχική και ενοποιητική του νησιού λύση του.
Μετά τη νίκη του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας στις εκλογές της 7ης Μαρτίου 2004, την άνοιξη του 2004, ο πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής (με υπουργό Εξωτερικών τον πρέσβη επί τιμή Πέτρο Μουλβιάτη) ανακοίνωσε το νέο δόγμα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, ανατρέποντας το κεκτημένο του Ελσίνκι, του 1999.
Από την έναρξη της διακυβέρνησης από το ΑΚΡ (Νοέμβριος 2002) και τον Ρετζέπ Ερντογάν, η Αγκυρα ακολουθούσε μια φιλόδοξη εξωτερική πολιτική, βασιζόμενη στις αντιλήψεις του διεθνολόγου, θεωρητικού της γεωστρατηγικής και - από τον Απρίλιο του 2009 – υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου, που έχει περιγραφεί ως «νεoοθωμανική». Ηδη από το 2009 οι αντιλήψεις των νεοοθωμανιστών επικρατούσαν αδιαμφισβήτητα στο υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας. Και αυτοί επένδυαν πολλά στα ανοίγματα της Τουρκίας προς Ανατολάς και προς τους Μουσουλμάνους των Βαλκανίων. Η πραγματική και σταθερή φιλία βασίζεται στην ισορροπία δυνάμεων, την αμοιβαιότητα, την αναγνώριση εκατέρωθεν λαθών και εγκλημάτων του παρελθόντος, την έμπρακτη μετάνοια, την κατανόηση, τον σεβασμό του Διεθνούς Δικαίου και των κυριαρχικών δικαιωμάτων του γειτονικού κράτους. Ενόψει των προαναφερομένων, αξίζει να εξεταστούν ορισμένες αντιλήψεις αναφορικά με το Αιγαίο του Αχμέτ Νταβούτογλου.
«…Η άσκηση κυριαρχίας της Ελλάδας επί της συντριπτικής πλειονότητας των νησιών του Αιγαίου δημιουργεί το πιο σημαντικό αρνητικό στοιχείο στην πολιτική της Τουρκίας για τον εγγύς θαλάσσιο χώρο της… Σύμφωνα με διεθνείς συνθήκες, καθορίσθηκε υπέρ της Ελλάδος η πολιτική κατανομή αυτών, η οποία είναι αντίθετη με τις
γεωπολιτικές αναγκαιότητες που εμφανίζονται. Τα παραπάνω αποτελούν την κοιτίδα προβλημάτων σχετικών με την υφαλοκρηπίδα, τα χωρικά ύδατα, τον εναέριο χώρο, τη γραμμή του FIR, τις περιοχές διοικήσεως και ελέγχου και τον εξοπλισμό των νησιών… Το ότι οι δίαυλοι (ανατολικά και δυτικά της Κρήτης) αφενός της Καρπάθου και της Κάσου και αφετέρου των Κυθήρων και του ακρωτηρίου της Σπάθης αλλά και της Καρπάθου και της Μαρμαρίδας περικυκλώνονται από αυτά τα νησιά του Αιγαίου επηρεάζουν σημαντικά την πρόσβαση της Τουρκίας από τον Εύξεινο Πόντο στην Προποντίδα (Μαρμαρά) και στη Μεσόγειο…» . «Σε ευαίσθητα θέματα όπως το Αιγαίο, η Τουρκία πρέπει να επιδείξει την απαραίτητη προσοχή, ώστε να μην κάνει λάθη που θα επηρεάσουν τις μακροπρόθεσμες πολιτικές της σε ευαίσθητα θέματα όπως το Αιγαίο…» .
Την άνοιξη του 2005, ο Tούρκος πρωθυπουργός κ. Pετζέπ Tαγίπ Eρντογάν εμφανιζόταν απολύτως ευθυγραμμισμένος με τις θέσεις της γνωστής επί σειράν ετών πολιτικής της Aγκυρας έναντι της Eλλάδας. H κύρια πηγή της έντασης στο Aιγαίο, σύμφωνα με τον κ. Eρντογάν, βρίσκεται στην πλευρά της Eλλάδας και είναι η «αναχαίτιση και παρενόχληση» των τουρκικών αεροσκαφών από ελληνικά μαχητικά, όταν πετούν στον «διεθνή εναέριο χώρο», κάνοντας χρήση «δικαιώματός τους». Επισήμαινε δε ότι τα αεροσκάφη της τουρκικής αεροπορίας καταθέτουν καθημερινά σχέδια πτήσεως στην Eλλάδα μέσω NATOϊκών διαύλων. O Tούρκος πρωθυπουργός δήλωνε ευθέως ότι η Aγκυρα δεν συμβιβάζεται στο θέμα του εύρους των 10 μιλίων του εναέριου χώρου της Eλλάδας, μιλούσε για άλυτα προβλήματα στις διμερείς σχέσεις, τα οποία μπορούν «με υπομονή, προσοχή και καλή πίστη» να επιλυθούν και ζητάει «δίκαιη και αποδεκτή συμφωνία για όλα τα προβλήματα του Aιγαίου». «Mπορώ να σας διαβεβαιώσω - δήλωνε - ότι επιθυμούμε ειλικρινώς να καταλήξουμε σε μία δίκαιη, διαρκή και ευθύδικη διευθέτηση όλων των προβλημάτων, με σεβασμό στα αμοιβαία συμφέροντα και των δύο χωρών», υπογράμμιζε ο κ. Eρντογάν. Υπενθύμιζε έτσι εμμέσως και την σημαντική συμφωνία Σημίτη - Nτεμιρέλ στη Mαδρίτη (1997), η οποία, όπως προαναφέρθηκε, έκανε λόγο και για «νόμιμα εθνικά συμφέροντα» της Τουρκίας στο Αιγαίο. Oι τοποθετήσεις του κ. Eρντογάν ήταν σαφέστατες σε σχετική συνέντευξη του .
Στα εν λόγω ζητήματα έχει φανεί κατ’επανάληψιν ότι ακολουθείται ενιαία πολιτική από την ηγεσία των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΤΕΔ), από τους κεμαλιστές και από το κυβερνών ισλαμιστικό κόμμα (AKP), πλήττοντας καίρια την φιλολογία που αναπτυσσόταν στην Ελλάδα περί διαφορετικής πολιτικής πολιτικών και στρατιωτικών στο Aιγαίο. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις κυριάρχησαν στη συνεδρίαση του πανίσχυρου τουρκικού Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας της 19ης Φεβρουαρίου 2010, σε μια στιγμή κορύφωσης της αντιπαράθεσης μεταξύ Ερντογάν και στρατιωτικού κατεστημένου. Στην ανακοίνωση που εκδόθηκε, ενόψει της εντατικοποίησης των ελληνοτουρκικών επαφών και των διερευνητικών συνομιλιών, αποτυπωνόταν το πλαίσιο στο οποίο κυβέρνηση και ΤΕΔ συμφώνησαν να κινηθούν στις συνομιλίες με την Ελλάδα: «Αξιολογήθηκαν υπό το φως των τελευταίων εξελίξεων τα υπάρχοντα προβλήματα του Aιγαίου μεταξύ της χώρας μας και της Ελλάδας, καθώς και τα νόμιμα και ζωτικής σημασίας δικαιώματα και συμφέροντα της χώρας μας στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο» . Η Τουρκία, ως μέλος του ΝΑΤΟ, έχει, ως γνωστόν, δικαίωμα να ασκεί στα όργανα της Συμμαχίας βέτο και να επιτυγχάνει την εξαίρεση από τον χώρο ευθύνης της (την λεγόμενη ομπρέλα του ΝΑΤΟ) περιοχών της Ελλάδας στο Αιγαίο τις οποίες θεωρεί αμφισβητούμενης κυριαρχίας. Η τουρκική διπλωματία κατόρθωσε το δικαίωμα αυτό να το επεκτείνει και εντός των μηχανισμών της Ε.Ε. (π.χ. FRONTEX), παρά το ότι δεν είναι μέλος της Ενωσης. Με τον τρόπο αυτόν εδραιώνει και σε επίπεδο Ε.Ε. τις διεκδικήσεις στο Αιγαίο.
Eξ άλλου, η Ουάσιγκτον έχει προσφερθεί κατ’επανάληψιν να διαδραματίσει ρόλο διαιτητή στην ελληνοτουρκική διαμάχη στο Αιγαίο. Μια από τις προσφορές αυτές διατυπώθηκε από τον αναπληρωτή υπουργό Αμυνας των ΗΠΑ κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα στα μέσα Νοεμβρίου 2009, μετά από την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον Γ. Α. Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ. Ο Αμερικανός αξιωματούχος πληροφόρησε την πολιτική ηγεσία του ελληνικού υπουργείου Αμυνας (υπουργός Ευάγγελος Βενιζέλος) ότι οι ΗΠΑ είχαν επεξεργαστεί δέσμη ιδεών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που ανακύπτουν καθημερινά στο Αιγαίο. Διπλωματικά λάθη δεκαετιών, έλλειμμα στρατηγικής και άτολμοι χειρισμοί των ελληνικών κυβερνήσεων επέτρεψαν στην Τουρκία να δημιουργήσει και να παγιώσει ασάφειες στο καθεστώς του Αιγαίου. Στην άρση αυτών των …ασαφειών (π. χ. αν είναι ελληνικό το κατοικημένο από Ελληνες Φαρμακονήσι, όπου τα τουρκικά πολεμικά αεροσκάφη παραβιάζουν σχεδόν καθημερινά τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας) προσφερόταν να συμβάλει η αμερικανική επιδιαιτησία. Οσοι έχουν γνώση των στρατηγικών στόχων και της πολιτικής των ΗΠΑ αντιλαμβάνονταν ότι οι αμερικανοί διαιτητές είχαν στημένο αυτό το παιχνίδι.
Ο κ. Νταβούτογλου, ήρθε στην Ελλάδα για να προωθήσει ένα κλείσιμο θεμάτων μεταξύ των δύο χωρών τα οποία έχουν ήδη συμφωνηθεί μεταξύ Άγκυρας και Αθήνας. Πέρα από τα πολιτικά ζητήματα, η συζήτηση, έστω και παρασκηνιακά, είχε ως άξονα και την οικονομία. Παρατίθεται χαρακτηριστικό δημοσίευμα: «Η Τουρκία που παρουσιάζει μεγάλους ρυθμούς ανάπτυξης, βλέπει στην Ελλάδα έναν ελκυστικό στόχο για επενδύσεις σχεδόν σε όλους τους τομείς. Κεντρικό σημείο των επιχειρηματικών και επενδυτικών σχεδιασμών της Τουρκίας είναι η ενέργεια και πώς μπορεί να επωφεληθεί από το ρευστό οικονομικό κλίμα στην Ελλάδα, προκειμένου να επεκτείνει τις δράσεις της. Αξιοσημείωτο είναι και το ενδιαφέρον της τουρκικής πλευράς για τη λεγόμενη αξιοποίηση μέσω εκμίσθωσης ελληνικών νησιών, μιας και ο τουρκικός τουρισμός τα τελευταία χρόνια τείνει να διεκδικεί την μερίδα του λέοντος σε σχέση με τον ελληνικό τουρισμό που έχει υποστεί σοβαρές απώλειες. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και ο σχεδιασμός για επιχειρηματικές συμφωνίες για τις μαρίνες που βρίσκονται στην Ελλάδα και οι οποίες παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τον τουρκικό επιχειρηματικό κόσμο» .
«Εμείς πάντοτε επιθυμούμε το Αιγαίο ως θάλασσα φιλίας και συνεργασίας να είναι πάντοτε ελεύθερο», δήλωσε ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου, κατά τη συνάντηση που είχε με τον πρόεδρο της Βουλής Ευάγγελο Μεϊμαράκη, στο πλαίσιο της επίσημης επίσκεψης του στην Ελλάδα. Αυτή η δήλωση του τούρκου υπουργού Εξωτερικών, έχει ιδιαίτερη σημασία. Τι έχουν να απαντήσουν οι κυβερνώντες στην Αθήνα στην συγκεκριμένη δήλωση που θέτει ολόκληρο το Αιγαίο σε καθεστώς «διαμοιρασμού»; Mπορούν να τεθούν αρκετά ερωτήματα. Eνα ωστόσο θα ήταν κύριο ερώτημα στον κ. Σαμαρά και στον κ. Αβραμόπουλο: Πόσο και ποιο μέρος του Αιγαίου παραμένει αμιγώς Ελληνικό;

Αθήνα 11.10.2012
Θεόδωρος Μπατρακούλης